Anders Celsius

Anders Celsius
	; Irudi gehiago
Rector of the University of Uppsala (en)
Rector of the University of Uppsala (en)
Bizitza
Jaiotza	Uppsala, 1701eko azaroaren 27a (juliotar egutegia)
Herrialdea	Suedia
Bizilekua	Suedia
Heriotza	Uppsala Cathedral Assembly (en) eta Uppsala, 1744ko apirilaren 25a (juliotar egutegia) (42 urte)
Hobiratze lekua	Old Uppsala Church (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: tuberkulosia
Familia
Aita	Nils Celsius
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Hezkuntza
Heziketa	Uppsalako Unibertsitatea
Tesi zuzendaria	Jacques Cassini
Hizkuntzak	latina; suediera
Irakaslea(k)	Eric Burman (en)
Ikaslea(k)	ikusi Johan Gottschalk Wallerius (en) ; Jakob Gadolin (en) ; Pehr Wilhelm Wargentin (mul) ;
Jarduerak
Jarduerak	astronomoa, fisikaria, matematikaria, unibertsitateko irakaslea, asmatzailea, kimikaria eta meteorologoa
Enplegatzailea(k)	Uppsalako Unibertsitatea
Lan nabarmenak	ikusi Celsius gradu;
Jasotako sariak	ikusi Royal Societyko kidea ;
Kidetza	Royal Society; Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia; Suediako Zientzien Errege Akademia; Prusiako Zientzien Akademia; Royal Society of Sciences in Uppsala (en)

Anders Celsius^[1] (Uppsala, 1701eko azaroaren 27a - Uppsala, 1744ko apirilaren 25a) suediar fisikari eta astronomoa izan zen. 1742. urtean termometro eskala ehundarra asmatu zuen: 0°-etan ezarri zuen uraren irakite puntua eta 100°-etan izozte puntua (alderantzizko eskala finkatu zen ondotik). Behatoki bat eraikiarazi zuen Uppsalan. 1740. urtean deklinazio magnetikoaren eguneroko aldaketak eta ipar argiek eraginikoak aztertu zituen. Bera izan zen izarren distirak alderatu zituen lehenengoetako ikertzailea.^[2]

Bizitza

Anders Celsius Uppsalan jaio zen 1701eko azaroaren 27an. Bere familian zientziarako zaletasuna zegoen, aita eta aitona matematikari eta osaba botanikari baitzituen. 1730ean, Astronomiako katedra eman zioten Uppsalako Unibertsitatean. Urte berean, Dissertatio de Nova Methodo Distantiam Solis a Terra Determinandi (“Eguzkitik Lurrerainoko Distantzia Kalkulatzeko Metodo Berriaz”) lana argitaratu zuen.^[3]

Uppsalan lanean ari zela, Laponian meridiano-arku bat neurtzea proposatu zuen; ondorioz, Maupertuis buru zela 1737an egin zen espedizio frantsesean parte hartu zuen. Meridiano-arkuaren neurketa hartan, Isaac Newtonek Lurra polo aldean zerbait zanpatua zegoela zioen teoria egiaztatu zen. 1738an, De Observationibus pro Figura Telluris Determinanda in Gallia Habitis, Disquisitio (“Lurraren Forma Zehazteko Galian Egindako Behaketen Azterketa”) eman zuen argitara.^[3]

1740an astronomia behatoki handia eraiki zuen Uppsalako Unibertsitatean, bere laborategi eta guzti. Behatoki hartan izarren distirak konparatzen hasi ziren. Deklinazio magnetikoak egunez zuen aldaketa eta aurora borealek sortutako perturbazioak ere aztertu zituzten. 1742an, Suediako Zientzia Akademian txosten bat irakurri zuen berak asmatutako termometroa deskribatuz. Orduan proposatu zuen tenperatura-eskala berria.^[3]

Anders Celsius 1744ko azaroaren 27an hil zen, Uppsalako Unibertsitateko behatokian lanean ari zela; 42 urte zituen.^[3]

Ekarpen zientifikoak

1716-1733 bitartean, aurora borealak aztertzen aritu zen eta 1733an 316 behaketa, berak eta beste batzuek egindakoak, argitaratu zituen. Aurora boreala ipar poloan ikusten den fenomeno argitsua da (hego poloan aurora australak ikusten dira). Kanpoko espaziotik datozen partikula ionizatuak Lurraren polo magnetikoek erakarrita atmosferara sartzen direnean sortzen da fenomeno hau. Pierre Gassendik deskribatu zuen lehen aldiz zientifikoki 1621. urtean, eta geroztik Edmond Halley, Henry Cavendish eta abar ere arduratu ziren fenomeno horretaz.^[3]

1736an, Laponiara joan zen espedizio batekin Lurraren meridiano arku bat neurtzera. Orduan frogatu zen poloetan Lurraren erradioa txikiagoa dela, Isaac Newtonek esandakoa.

Termometroaren eskala zentigradua sortu zuen. Uraren izozte-puntua eta irakite-puntua hartu zituen eskalako mutur gisa, eta ehun zati berdinetan banatu zuen tartea. Lehenbizi uraren izozte-puntuari 100 gradu ezarri zizkion eta irakite-puntuari zero gradu, baina hurrengo urtean zenbakiak alderantziz jartzea erabaki zuen; zero gradu izozte-puntuari eta 100 gradu irakite-puntuari, alegia. 1948. urtean Celsius eskala deitzea erabaki zen, eta Celsius gradu esanda askotan adierazten dira tenperaturak, baina ez da ahaztu behar “gradu zentigradu” deitura ere oraindik oso erabilia dela. °C da bere ikurra.^[3]

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindia. (PDF) 185. arauaː Errenazimentuko pertsona-izenak. .
↑ Lur entziklopedietatik hartua.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Azkune Mendia, Iñaki. Anders Celsius. elhuyar zientzia eta teknologia, CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-3-8).

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Anders Celsius

Datuak: Q81130
Multimedia: Anders Celsius / Q81130

[1] Euskaltzaindia. (PDF) 185. arauaː Errenazimentuko pertsona-izenak. .

[2] Lur entziklopedietatik hartua.

[elhuyar-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Azkune Mendia, Iñaki. Anders Celsius. elhuyar zientzia eta teknologia, CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-3-8).

[1]

[2]

[3]