Konstitucio
.jpg)
Oni povas tiel difini bazleĝon aŭ konstitucion:
- Konstitucio estas la jura akto, kiu en ŝtato difinas la organizon de la reg-potencoj, la manieron elekti ilin, iliajn povojn kaj la rilatojn inter ili.
Ofte konstitucion verkas balotita konstitucidona asembleo.
Ne necesas, ke la koncerna akto estu nomita "konstitucio": nur la enhavaj dispozicioj igas la akton bazleĝeca aŭ ne. Tiuj aktoj tiel povas esti nomitaj ja konstitucio, sed ankaŭ ĉarto aŭ fundamenta(j) leĝo(j)... Krome, eblas imagi, ke la koncernaj reguloj ne enestas en jura akto sed devenas de jurkutimoj -- kiel ekz. en Britio. Tio ĉi ne funde modifas la aferon, simple la konstitucia juro (aro de la konstituciaj reguloj) estos ne skriba sed jurkutima/parola; ĝi tamen estos tiel forta kaj aŭtoritateca kiel skriba konstitucia juro. Cetere, en la landoj, kie estas skriba konstitucio, ofte jurkutimaj reguloj kompletigas ties dispoziciojn.
Plie, la bazleĝoj de la federaciaj ŝtatoj krome entenas regulojn pri la dispartigo de la povoj/kompetentoj inter la federacia ŝtato kaj la federitaj subŝtatoj. La plej gravaj ekzemploj de federacioj estas Usono, Rusio, Barato, Brazilo, Meksiko kaj Niĝerio. Svislando kun ĝiaj komponantaj kantonoj eble estas la plej frua institua federacio. Ankaŭ la Eŭropa Unio disponeblas pri la Eŭropa Konstitucio kaj bazleĝo kiel Ĉarto de Fundamentaj Rajtoj de la Eŭropa Unio
Fine, iuj konstitucioj ankaŭ aldonas deklaraciojn pri fundamentaj rajtoj aŭ liberecoj, ĉu en sia teksta korpo ĉu en sia antaŭparolo. Tio estas la kazo ekz. en Francio (kiu kalkulas 18 diversajn bazleĝojn ekde la Franca Revolucio de 1789!): la antaŭparolo de la konstitucio de 1958 referencas i.a. al la Deklaracio pri Homaj kaj Civitanaj Rajtoj de 1789 kaj entenas mem konfirmon pri kelknombraj rajtoj kaj publikaj liberecoj. La mencio pri homaj rajtoj pli kaj pli oftiĝas en la bazleĝoj -- tion klarigas la granda zorgo pri homaj rajtoj de post la dua mondmilito. La nocio pri bazleĝo do ŝanĝiĝis iom post iom, kaj oni povas aldoni al la supra, klasika difino, ke:
- Bazleĝo ĝenerale entenas ankaŭ difinon de la civitanaj rajtoj kaj ĉefaj liberecoj, kiujn la registoj respektu.
La bazleĝo de Masaĉuseco estus la plej malnova ankoraŭ valida konstitucio el la mondo (1780), se oni ne enkalkulas la bazleĝon de la Ligo de la Ses Nacioj Irokezaj (la "Gajanaŝagoŭa"), kiu ekzistis jam 1000 jarojn antaŭ Kristo. Masaĉuseco ankaŭ iniciatis la unuan konstitucidonan kongreson.
La Usona Konstitucio de 1787 estas alia grava frua konstitucio.
La unuaj bazleĝoj en Eŭropo inkluzivas tiujn de Francio (ekde 1789) kaj de Pollando en 1791. Oni fojfoje nomas tiun polan la unua "moderna" eŭropa konstitucio pro tio ke la pli frua franca konstitucio de 1789 estis reĝa konstitucio.
En la plej multaj landoj de la mondo la konstitucio estas skriba dokumento aŭ kolekto de dokumentoj difinitaj kiel konstitucio. Aliaj landoj anstataŭ konstitucion havas bazleĝojn konsideritajn pli potencajn kaj malpli ŝanĝiĝeblajn ol ordinaraj leĝoj. Tio estas la konstitucia situacio en Israelo kaj en Svedio. En Unuiĝinta Reĝlando, la konstitucio estas kolekto de principoj, kelkaj el kiuj estas neskribitaj, kiuj estis formulitaj tra la jaroj, kaj estas konataj kiel "konstituciaj konvencioj." Malgranda parto de tiuj konstituciaj konvencioj estis formulita tra la jaroj en diversaj dokumentoj, kiel ekzemple la Magna Carta kaj kelkaj leĝoj realigitaj fare de la brita parlamento.
La Konstitucio de Barato estas la plej longa skriba konstitucio de iu suverena lando en la mondo,[1] enhavanta 444 artikolojn en 22 partoj,[2][3] 12 kalendartabelojn kaj 118 amendojn, kun 117,369 vortoj en sia angla-lingva traduko,[4] dum la Usona Konstitucio estas la plej mallonga skriba konstitucio, kun 7 artikoloj kaj 27 amendoj.[5]
Etimologio
[redakti | redakti fonton]La esprimo konstitucio venas tra la franca de la latina esprimo konstitutio, uzita por regularoj kaj ordoj, kiel ekzemple la imperiaj leĝoj (constitutiones principis: edicta, mandata, decreta, rescripta).[6] Poste, la esprimo estis vaste uzita en kanona juro por grava persistemo, aparte dekreto eligita fare de la papo, nun menciita kiel apostola konstitucio.
Konstituciaj konceptoj
[redakti | redakti fonton]- Bazaj Konstituciaj Nocioj : registaro, ŝtato, ŝtatestro, parlamento, leĝdona povo, ...
- Registaraj Formoj : monokratio, oligarkio, demokratio...
- Politikaj Reĝimoj : parlamenta, prezidenta, asemblea...
Ĝenerale, ĉiu moderna skriba konstitucio transigas specifajn potencojn al organizo aŭ institucia unuo, establitaj sur la primaraj kondiĉoj kiuj sekvas la limigojn de la menciita konstitucio. Laŭ Scott Gordon, verkinto de Controlling the State: Constitutionalism from Ancient Athens to Today, politika organizo estas konstitucia laŭ la mezuro ke ĝi "enhavas instituciigitajn mekanismojn de potenckontrolo por la protekto de la interesoj kaj liberecojn de la civitanaro, inkluzive de tiuj kiuj povas esti en la malplimulto."
La latina termino ultra vires priskribas agadojn de oficialuloj ene de organizo aŭ kuneco kiuj falas ekster la konstitucia aŭ laŭleĝa aŭtoritato de tiuj oficialuloj. Ekzemple, la sindikato de studentoj povas esti malpermesita kiel organizo por agado ne koncernanta studentojn; se la sindikato iĝas engaĝita en ne-studentaj agadoj kaj tiuj agadoj estas konsideritaj ultra vires fare de de la sindikata ĉarto aŭ konstitucio, neniu estus devigita per la ĉarto sekvi ilin. Ekzemplo de la konstitucia juro de suverenaj ŝtatoj estus provinca registaro en federacia ŝtato provanta leĝdoni en areo ekskluzive listigita al la federacia registaro en la konstitucio, kiel ekzemple ratifado de traktato. Ultra vires donas laŭleĝan pravigon por la malvola ĉesigo de tia ago, kiu eble estos devigita fare de homoj kun la subteno de decido fare de la juĝistaro, en kazo de jura recenzo. Malobservo de rajtoj de oficialulo estus ultra vires ĉar (konstitucia) rajto estas restrikto sur la potencoj de registaro, kaj tial ke oficialulo estus ekzercanta potencojn kiujn li ne havas.
En la plej granda parto, se ne en ĉiu, moderna ŝtato la konstitucio havas superecon super ordinara leĝo; en tiaj ŝtatoj kiam ofica ago estas kontraŭkonstitucia, t.e. ĝi ne estas potenco koncedita al la registaro fare de la konstitucio, tiu ago estas nulo kaj malpleno, kaj la nuligo estas ab initio, t.e., de komenco, ne de la dato de la verdikto. Ĝi neniam estis "leĝo"; se ĝi estis statuto aŭ laŭleĝa provizoraĵo, ĝi eble estos adoptita laŭ la proceduroj por enkondukado de leĝaro. Foje la problemo ne estas ke statuto estas kontraŭkonstitucia, sed la apliko de ĝi estas, dum speciala okazo, kaj tribunalo povas decidi tion dum ekzistas maniero kiel ĝi povus esti uzita kaj estu konstitucia, kaj en tiu kazo ne estis permesita aŭ legitima. En tia kazo, nur la aplikiĝo povas esti kontraŭkonstitucia. Historie, la rimedo kontraŭ tiaj malobservoj estis peto pri ĝeneraljuraj asignoj, kiaj ekzemple Quo warranto.
Konstitucia amendo estas modifo de konstitucio de ŝtato, organizaĵo aŭ alia tipo de ento. Amendoj estas ofte intermetitaj en gravaj sekcioj de ekzistanta konstitucio, rekte modifante la originan tekston. Inverse, ili povas esti aldonitaj al la konstitucio kiel suplementaj kromaĵoj (kodiciloj), tiel ŝanĝante la kadron de regeco sen ŝanĝi la ekzistantan tekston de la dokumento. Plej konstitucioj postulas, ke amendoj ne povas esti aprobitaj sen esti aprobitaj per speciala proceduro kiu estas pli postulema ol aliaj postulitaj por ordinara leĝaro.
Historio kaj evoluo
[redakti | redakti fonton]Antaŭ-modernaj konstitucioj
[redakti | redakti fonton]Antikva Mezopotamio
[redakti | redakti fonton]Antikveco
[redakti | redakti fonton]Mezepoko
[redakti | redakti fonton]La Konstitucio de Medino ( araba: صحیفة المدینه , ṣaḥīfat al-Madīna), ankaŭ konata kiel la Ĉarto de Medino, estis redaktita fare de la islama profeto Mohamedo. Ĝi konsistigis formalan interkonsenton inter Mohamedo kaj ĉiuj la signifaj triboj kaj familioj de Jathrib (poste konata kiel Medino), inkluzive de islamanoj, judoj, kaj paganoj.[7][8] La dokumento estis desegnita kun la eksplicita konzerno de alportado al fino de la intertriba bataladon inter la klanoj de la Aŭoj kaj Ĥazraoj ene de Medino. En tiu efiko ĝi instalis kelkajn rajtojn kaj respondecajn kampojn por la islama, juda, kaj pagana komunumojn de Medino alportanta ilin ene ene de unusola komunumo - la Ummao.[9] La preciza datigo de la Konstitucio de Medino restas diskutita sed ĝenerale akademiuloj konsentas ke ĝi estis skribita baldaŭ post la Heĝiro (622).[10]
Ĝi efike establis la unuan islaman ŝtaton. La konstitucio establis la jenon: la sekureco de la komunumo, religiaj liberecoj, la rolo de Medino kiel Haramo aŭ sankta loko (ekskludante ĉiajn perforton kaj armilojn), la sekureco de virinoj, stabilaj tribaj rilatoj ene de Medino, imposta sistemo por subtenadoj de la komunumo en tempo de konflikto, parametroj por eksogenaj politikaj aliancoj, sistemo por donadoj de protekto de individuoj, justico por solvadoj de disputoj, kaj ankaŭ reguligis la klarigon de lunario (la pago inter familioj aŭ triboj pro la mortigo de individuo anstataŭ la regulo Okulon pro okulo).
En Kimrio, la Cyfraith Hywel (kimra leĝo) estis kodigita fare de Hywel Dda ĉ. 942-950.
La Pravda Jaroslava, origine kombinita fare de Jaroslavo la Saĝa, nome la Granda Princo de Kievo, estis koncedita al Granda Novgorodo ĉirkaŭ 1017, kaj en 1054 estis integrigita en la Ruskaja Pravda, kiu iĝis la leĝo por ĉiuj el Kieva Regno. Ĝi pluvivis nur en pli postaj eldonoj de la 15-a jarcento.
.png)
En Anglio, la proklamo fare de Henriko de la Charter of Liberties (Ĉarto de Liberecoj) en 1100 ligis la reĝon por la unua fojo en lia traktado de la pastraro kaj la nobelaro. Tiu ideo estis etendita kaj rafinita de la angla baronlando kiam ili devigis la reĝon Johano subskribi la tekston de la Magna Carta en 1215. La plej grava ununura artikolo de la Magna Carta, parenca al "habeas corpus", kondiĉe ke la reĝo ne estis lica malliberigi, eksterleĝigi, ekziligi aŭ mortigi iun ajn kaprice - devas ekzisti konvena procezo de juro unue. Tiu artikolo, Artikolo 39, de la Magna Carta diras:
Neniu libera viro devas esti arestita, aŭ malliberigita, aŭ senigita je lia posedaĵo, aŭ senpaca, aŭ ekzilita, aŭ laŭ iu maniero detruita, nek ni devas iri kontraŭ li aŭ sendi kontraŭ li, krom se per laŭleĝa juĝo de liaj kunuloj, aŭ de la leĝo de la tero.
Tiu zorgaĵo iĝis la baza ŝtono de angla libereco post tiu punkto. La socia kontrakto en la origina kazo estis inter la reĝo kaj la nobelaro, sed estis iom post iom etendita al ĉiuj homoj. Ĝi kondukis al la sistemo de Konstitucia monarkio, kie pliaj reformoj ŝanĝas la potenc-ekvilibron de la monarkio kaj nobelaro ĝis la Ĉambro de Komunuloj.
La Nomokanono de Sankta Sava (en serba: законоправило/Zakonopravilo)[11][12][13] estis la unua serbia konstitucio de 1219. Tiu laŭleĝa akto estis bone evoluigita. La Nomokanono de Sankta Sava estis la kompilo de civila juro, surbaze de romia juro kaj de kanona juro, surbaze de ekumenaj koncilioj kaj ĝia baza celo estis organizi funkciadon de la juna serba regno kaj de la serba eklezio. Sankta Sava komencis la laboron pri la serba Nomokanono en 1208 estante sur la monto Athos, uzante la tekstojn de la Nomokanono en Dekkvar-Titoloj, Sinoptiko de Stefano la Efesa, Nomokanono de Johano Skolastiko, la dokumentojn de koncilioj, kiujn li modifis kun la kanonaj komentaĵoj de Aristino kaj de Johano Zonaras, de lokaj koncilioj, de reguloj de la Sanktaj Patroj, la leĝon de Moseo, la tradukon de Prohiron kaj la Novellae de la bizancaj imperiestroj (la plej granda parto estis prenita de la Novellae de Justiniano). La Nomokanono estis tute nova kompilo de civilaj kaj kanonaj regularoj, prenitaj de la bizancaj fontoj, sed kompletigita kaj reformita fare de Sankta Sava por funkcii konvene en Serbio. Apud dekretoj kiuj organizis la vivon de eklezio, ekzistas diversaj normoj koncerne civilan vivon, la plej granda parto de ili estis prenita de Prohiron. Laŭleĝaj transplantadoj de Rom-bizanca juro iĝis la bazo de la serba mezepoka juro. La esenco de Zakonopravilo estis bazita sur Corpus Iuris Civilis.
Stefan Duŝan, imperiestro de serboj kaj grekoj, validigis la tekston de la Duŝana Kodo (en serba: душанов Законик/Dušanov Zakonik)[14] en Serbio, en du ŝtatkongresoj: en 1349 en Skopjo kaj en 1354 en Seres. Ĝi reguligis ĉiujn sociajn sferojn, tiel ke ĝi estis la dua serba konstitucio, post la Nomokanono de Sankta Sava (Zakonopravilo). La Kodo estis bazita sur romi-bizanca juro. La laŭleĝa transplantado estas rimarkinda ĉe la apartaĵoj 171 kaj 172 el la Kodo de Dušan, kiu reguligis la juran sendependecon. Ili estis prenitaj de la bizanca Kodo Basilika (libro VII, 1, 16-17).
En 1222, hungara reĝo Andreo la 2-a eldonis la Orbuleon de 1222.
Inter 1220 kaj 1230, saksa administranto, Eike von Repgow, kunmetis la Sachsenspiegel, kiu iĝis la supera leĝo utiligita en partoj de Germanio tiom malfrue kiom ĝis 1900.
En 1998, S. Kouyaté rekonstruis el parola tradicio kion li postulas kiel 14-ajarcenta ĉarto de la Imperio Malio, nomita la Kurukan Fuga.[15]
Ĉirkaŭ 1240, la kopta egipta kristana verkisto, 'Abul Fada'il Ibn al 'Assal, skribis la Feta Negest en la araba. 'Ibn al-Assal prenis siajn leĝojn parte el apostolaj skribaĵoj kaj el mosea juro, kaj parte el la antaŭaj bizancaj kodoj. Ekzistas kelkaj historiaj registroj asertantaj ke tiu leĝkodo estis tradukita en Ge'ezan kaj envojaĝis Etiopion ĉirkaŭ 1450 en la regado de Zara Jakob. Eĉ tiel, ĝia unua registrita uzo en la funkcio de konstitucio (supera juro de la lando) komenciĝis kun Sarsa Dengel en 1563. La Feta Negest restis la supera leĝo en Etiopio ĝis 1931, kiam moderna-stila konstitucio unue estis koncedita fare de imperiestro Haile Selassie.
La Ora buleo de 1356 estis dekreto eligita fare de Dieto en Nurenbergo gvidita fare de imperiestro Karolo la 4-a kiu fiksis, por periodo de pli ol kvar cent jaroj, gravajn aspektojn de la konstitucia strukturo de la Sankta Romia Imperio.
En Ĉinio, la Imperiestro Ĵu Juanĵang kreis kaj rafinis dokumenton kiun li nomigis Praulaj Instruoj (unue publikigitaj en 1375, reviziitaj dufoje pli antaŭ sia morto en 1398). Tiuj reguloj funkciis en tre reala signifo kiel konstitucio por la Dinastio Ming dum la venontaj 250 jaroj.
En Katalunio, la katalunaj konstitucioj estis promulgitaj fare de la tribunalo de 1283 ĝis 1716, kiam Filipo la 5-a publikigis la Nŭevaplantajn dekretojn, finiĝante kun la historiaj leĝoj de Katalunio. Tiuj konstitucioj estis kutime faritaj kiel reĝa iniciato, sed postulis la favoran voĉdonon de la Katalunaj Kortesoj, la mezepoka precedenco de la modernaj parlamentoj. Tiuj leĝoj havis, kiel la aliaj modernaj konstitucioj, superecon super aliaj leĝoj, kaj ili ne povus esti kontraŭdiritaj per nuraj dekretoj aŭ ediktoj de la reĝo.
En 1392 la Carta de Logu estis jura kodo de la Giudicato di Arborea promulgita de la giudicessa Eleanora. Ĝi estis en valido en Sardio ĝis ĝi estis anstataŭita per la kodo de Karlo Felikso en aprilo 1827. La Carta estis laboro de granda graveco en sardia historio. Ĝi estis organika, kohera, kaj sistema laboro de leĝaro ampleksanta kaj la civilan kaj la punan juron.
Irokezaj "Gajanaŝagoŭa"
[redakti | redakti fonton]Modernaj konstitucioj
[redakti | redakti fonton]
La plej malnova skriba dokumento daŭre reganta suverenan nacion hodiaŭ[16] estas tiu de San-Marino. La Leges Statutae Republicae Sancti Marini estis verkitaj en la latina kaj konsistas el ses libroj. La unua libro, kun 62 apartaĵoj, establas konsiliojn, tribunalojn, diversajn administrajn oficirojn kaj la potencojn asignitajn al ili. La ceteraj libroj kovras kriman kaj civilan kodeksojn, jurajn procedurojn kaj rimedojn. Skribita en 1600, la dokumento estis bazita sur la Statuti Comunali (Urba Statuto) de 1300, influita fare de la Kodekso Justiniana, kaj ĝi restas valida hodiaŭ.
En 1639, la Kolonio Konektikuto adoptis la Fundamentajn Ordojn, kio estis la unua nordamerika konstitucio, kaj estis la bazo por ĉiu nova konektikuta konstitucio poste, kaj ankaŭ estas la kialo de la kromnomo de Konektikuto, nome "la Konstitucio-Ŝtato" aŭ "La Konstitucia Ŝtato".
La Angla Protektorato kiu estis starigita fare de Oliver Cromwell post la Angla enlanda milito promulgis la unuan detalan skriban konstitucion enkondukitan fare de moderna ŝtato;[17] ĝi estis nomita la Instrument of Government (Instrumento de registaro). Tio formis la bazon de registaro por la mallongdaŭra respubliko de 1653 ĝis 1657 disponigante laŭleĝan raciaĵon por la kreskanta potenco de Kromvelo, ĉar la parlamento konstante ne regis efike.
La konstitucio starigis ŝtatan konsilion konsistantan el 21 membroj dum administra aŭtoritato estis atribuita al la oficposteno de "Proteklordo de la ŝtatkomunumo"; tiu pozicio estis nomumita kiel ne-hereda posteno.
La Instrumento havis malfacilecon en akirado de ĝeneraligita akcepto kiam ĝi estis vaste malaprobita fare de kaj la radikaluloj kaj la monarkistoj, kaj parlamento rifuzis akcepti ĝin kiel la bazon de sia aŭtoritato. Ĝi estis poste anstataŭigita per la eĉ pli mallongdaŭra "Humilaj Peticio kaj Konsiloj" en majo 1657 kiu finfine renkontis sian forpason lige kun la morto de Kromvelo kaj la Restarigo.
La Konstitucio de Filip Orlik estis la unua eŭropa konstitucio laŭ moderna signifo.[18] Ĝi estis skribita en 1710 fare de Filip Orlik, hetmano de la Zaporogoj. Tiuj "Paktoj kaj konstitucioj de rajtoj kaj liberecoj de la Zaporogoj" (laŭ sia oficiala nomo) estis verkita por establi liberan Zaporogan-Ukrainian Respublikon, kun la subteno de Karolo la 12-a. Ĝi estas rimarkinda en tio ke ĝi establis demokratan normon por la povdisiĝo en registaro inter la leĝdonaj, plenumaj, kaj juĝistaraj branĉoj, bone antaŭ la publikigo de Spirito de la Leĝoj de Montesquieu. Tiu konstitucio ankaŭ limigis la administran aŭtoritaton de la hetmano, kaj establis demokratie elektitan kozakan parlamenton nome la Ĝeneralan Konsilion. Tamen, la projekto de Orlik por sendependa ukraina Ŝtato neniam realiĝis, kaj lia konstitucio, skribita en ekzilo, neniam iris en efikon.
Aliaj ekzemploj de eŭropaj konstitucioj de tiu epoko estis la Korsika Konstitucio de 1755 kaj la Sveda Konstitucio de 1772.
Ĉiuj la britaj kolonioj en Nordameriko kiuj devis iĝi la 13 originaj usonaj ŝtatoj, enkondukis iliajn proprajn konstituciojn en 1776 kaj 1777, dum la Usona Revolucio (kaj jam antaŭe ekzistis la pli postaj Artikoloj de Konfederacio kaj Usona Konstitucio), kun la esceptoj de Masaĉuseco, Konektikuto kaj Rod-Insulo. La Ŝtatkomunumo Masaĉuseco enkondukis sian konstitucion en 1780, la plej aĝa ankoraŭ-funkcianta konstitucio de iu usona ŝtato; dum Konektikuto kaj Rod-Insulo oficiale daŭrigis funkciigi sub iliaj malnovaj koloniaj ĉartoj, ĝis ili enkondukis siajn unuajn ŝtatajn konstituciojn en 1818 kaj 1843, respektive.
Demokrataj konstitucioj
[redakti | redakti fonton]Kio foje estas nomita la modelo de "klerisma konstitucio" estis evoluigita fare de filozofoj de la Klerismo kiaj ekzemple Thomas Hobbes, Jean-Jacques Rousseau, kaj John Locke. La modelo proponis ke konstituciaj registaroj devus esti stabilaj, flekseblaj, respondecaj, sinceraj kaj devus reprezenti homojn (t.e., subtene demokration).[19]
La Usona Konstitucio, ratifita la 21an de junio 1788, estis influita fare de la brita konstitucia sistemo kaj la politika sistemo de la Unuiĝintaj Provincoj, kaj plie de la verkoj de Polibio, Locke, Montesquieu, kaj aliaj. La dokumento iĝis komparnormo por respublikismo kaj kodigis konstituciojn skribitajn poste.
Venontaj estis la Konstitucio de la Respubliko de Ambaŭ Nacioj de 3a de majo 1791[20][21][22] kaj la Franca konstitucio de 3a de septembro 1791.
La 19an de marto 1812 klerisma konstitucio estis ratifita en Hispanio fare de parlamento kolektita en Kadizo, la nura hispana kontinenta grandurbo kiu estis libera de la franca okupo. La Hispana konstitucio funkciis kiel modelo por aliaj liberalaj konstitucioj de pluraj sud-eŭropaj kaj latin-amerikaj nacioj kiaj, ekzemple, portugala konstitucio de 1822, konstitucioj de diversaj italaj ŝtatoj dum la ribeloj de la Carbonari (t.e., en la Regno de la Du Sicilioj), la norvega konstitucio de 1814, aŭ la meksika konstitucio de 1824.[23]
En Brazilo, la konstitucio de 1824 esprimis la opcion por la monarkio kiel politika sistemo post brazila sendependiĝo. La gvidanto de la nacia emancipiĝa procezo estis la portugala princo Pedro la 1-a, pli aĝa filo de la reĝo de Portugalio. Pedro estis kronita en 1822 kiel unua imperiestro de Brazilo. La lando estis regita per konstitucia monarkio ĝis 1889, kiam finfine adoptiĝis la respublika modelo.
En Danio, kiel rezulto de la Napoleonaj Militoj, la absolutisma monarkio perdis sian propran posedon de Norvegio al alia absolutisma monarkio, nome Svedio. Tamen la norvegoj sukcesis plenigi radikale demokratan kaj liberalan konstitucion en 1814, adoptante multajn facetojn de la usona konstitucio kaj de la revolucifranca; sed konservante heredan monarkon limigitan fare de la konstitucio, kiel ĉe la hispana konstitucio.
La serba revolucio komence kondukis al proklamo de pra-konstitucio en 1811; la finlaborita Konstitucio de Serbio malmultajn jardekojn poste sekvis, nome en 1835.
La Konstitucio de Kanado venis en validon la 1-an de julio 1867 kiel Brita Nordamerika Leĝo, kiel ago de la brita parlamento. La BNA-Leĝo unuigis la koloniojn de Orienta Kanado (Kebekio), Okcidenta Kanado (Ontario), Nov-Skotio kaj Nov-Brunsviko en la aŭtonomian Regnon de Kanado. Post unu jarcento, la BNA-Leĝo estis patriujita al la kanada parlamento kaj pliigita per la Canadian Charter of Rights and Freedoms (Kanada Ĉarto de Rajtoj kaj Liberecoj). Ekde tiam, la skriba konstitucio kiel tutaĵo estis konata kiel la Constitution Acts, 1867 to 1982, dum la origina BNA-Leĝo estas nomita la Constitution Act, 1867.[24] Krom la Constitution Acts, 1867 to 1982, la konstitucio de Kanado havas ankaŭ neskribitajn elementojn bazitaj en ĝenerala juro kaj konvencioj.[25] Kanada verkisto kaj filozofo John Ralston Saul priskribas la kanadan konstitucion kiel "la dua plej aĝa laboraktiva konstitucio en la mondo."[26]
La Konstitucio de Aŭstralio estas la suprema leĝo laŭ kiu funkcias la registaro de la Komunumo de Aŭstralio, inklude ties rilaton kun la ŝtatoj de Aŭstralio. Ĝi konsistas el kelkaj dokumentoj. La plej grava estas la Constitution of the Commonwealth of Australia, kiu estas referencata plej ofte kiel "Constitution". La Konstitucio estis aprobita en serio de referendumoj okazintaj ĉirkaŭ 1898–1900 inter la popolo de la aŭstraliaj kolonioj, kaj la aprobita skizo estis leĝigita kiel ero de la Commonwealth of Australia Constitution Act 1900 (Imp), nome Act de la Parlamento de la Unuiĝinta Reĝlando.
Konstitucioj
[redakti | redakti fonton]
Afriko
[redakti | redakti fonton]Ameriko
[redakti | redakti fonton]- Konstitucio de la Argentina Nacio
- Konstitucio de Bonaero
- Argentina Konstitucio de 1819
- Argentina Konstitucio de 1826
- Usona Konstitucio
Azio
[redakti | redakti fonton]Eŭropo
[redakti | redakti fonton]- Eŭropa Konstitucio
- Konstitucio de Armenio
- Konstitucio de Danio
- Franca konstitucio de 1848
- Germana konstitucio
- Vajmara Konstitucio
- Hispana konstitucio de 1812
- Hispana Konstitucio de 1978
- Konstitucio de la Itala Respubliko
- Konstitucio de Norvegio
- Konstitucio de Pola Respubliko
- Konstitucio de Portugalio
- Konstitucio de la 3-a de Majo de la Respubliko de Ambaŭ Nacioj
Oceanio
[redakti | redakti fonton]Konstitucia juĝejo
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Konstitucia juĝejo.La Konstitucia juĝejo aŭ Konstitucia tribunalo estas aparta kaj sendependa juĝejo, kiu okupiĝas pri leĝoj laŭ vidpunkto pri la konstitucio. Ili funkcias en difinitaj landoj, foje ili havas aliajn nomojn, eĉ aliajn taskojn.
Aliaj konceptoj
[redakti | redakti fonton]- Konstitucia Asembleo
- Konstitucia juĝejo
- Konstitucia juro
- Konstitucia monarkio
- Konstitucia patriotismo
- Konstitucia Konsilio de Francio
- Eŭropa Konstitucio
- Seksa konstitucio
- Gajanaŝagoŭa
Universala konstitucio
[redakti | redakti fonton]Luigi Ferrajoli estas itala juĝisto kaj nuntempe li estas unu el la plej elstaraj juraj filozofoj en Eŭropo. Li estas aŭtoro de kelkaj verkaĵoj, inter ili lastatempe: Costituzionalismo oltre lo Stato (Konstituciismo tras la Ŝtato) 2017 kaj Manifesto por la Egaleco 2019. Li defendas, ke la gravaj krizoj igas necese krei tutmondajn taŭgajn instituciojn por protekti kaj defendi la homaron. Ferrajoli apogas la ideon aprobi universalan konstitucion, ĉar laŭ li, ekzistas problemoj kiel la klimata ŝanĝo, militoj, malsatego, ktp, kiuj ne povas esti solvotaj je nacia nivelo, do estus necesa la adopto de universala leĝaro. Pro tio, la 21an de februaro 2020, li proponis en Romo la kreon de universalaj institucioj, kies ĉefa celo estus garantii la homajn rajtojn kaj la pacon. Ferrajoli laboras pri ĉi tiu temo kaj ĝuste kiam la koronvirusa pandemio okazigis milojn da mortintoj en la tuta mondo, li asertis, ke estas necese garantii, ke ĉiuj homoj, sendepende de raso aŭ nacio, rajtas ricevi ĉiujn medikamentojn kune kun aliaj nepraĵoj nomitaj de li: sociaj rajtoj. Li proponas la reformon de internaciaj organizaĵoj kiel la Monda Banko aŭ la Internacia Monunua Fonduso, kune kun la kreon de kelkaj aliaj kiuj garantius tutmonde edukadon, loĝadon, sanon kaj manĝadon. Li ankaŭ proponas la aprobon de impostoj je internacia nivelo, kiel la Tobin-imposto aŭ mon-kontribuoj pro la uzado kaj trouzado de komunaj havaĵoj, tiuj nomata de li “universala havaĵaro”, esence la akvo, la nutraĵoj kaj la medikamentoj.[27]
En Esperanto
[redakti | redakti fonton]Lenka Doškářová en kvarpaĝa artikolo priskribas Uĵupis kaj rakontas pri la kreado de la mikronacio ene de Vilno, Litovio, kun aldono de granda parto de ĝia konstitucio kaj pluraj fotoj.[28] La 1an de aprilo, 1997, la distrikto deklariĝis tiukadre sendependa respubliko (tio estas mikronacio Respubliko Uĵupis), kun sia propra konstitucio.[29]
Notoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Pylee, M.V.. (1997) India's Constitution. S. Chand & Co.. ISBN 81-219-0403-X.
- ↑ Sarkar, Siuli. Public Administration In India. PHI Learning Pvt. Ltd.. ISBN 978-81-203-3979-8.
- ↑ Kashyap, Subhash. Our Constitution-An introduction to India's Constitution and Constitution Law. National Book Trust, India. ISBN 978-81-237-0734-1.
- ↑ Constitution of India. Ministry of Law and Justice of India (Julio 2008). Alirita 2008-12-17 .
- ↑ National Constitution Center. Independence Hall Association. Alirita 2010-04-22 .
- ↑ The historical and institutional context of Roman law, George Mousourakis, 2003, p. 243
- ↑ Vidu:
- Reuven Firestone, Jihād: the origin of holy war in Islam (1999) p. 118;
- "Muhammad", Encyclopedia of Islam Online
- ↑ Watt. Muhammad at Medina and R. B. Serjeant "The Constitution of Medina." Islamic Quarterly 8 (1964) p.4.
- ↑ R. B. Serjeant, The Sunnah Jami'ah, pacts with the Yathrib Jews, and the Tahrim of Yathrib: Analysis and translation of the documents comprised in the so-called "Constitution of Medina." Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 41, No. 1. (1978), paĝo 4.
- ↑ Watt. Muhammad at Medina. pp. 227–228 Watt asertas, ke la komenca interkonsento okazis tuj post la Heĝiro kaj ke la dokumento estis amendita je posta dato specife post la batalo de Badr (AH [anno hijra] 2, = AD 624). Serjeant asertas ke la konstitucio estas fakte 8 diversaj traktatoj kiuj povas esti datitaj laŭ la eventoj okazantaj en Medino kaj tiele la unua traktato estus verkia tuj post la alveno de Mohamedo. R. B. Serjeant. "The Sunnah Jâmi'ah, Pacts with the Yathrib Jews, and the Tahrîm of Yathrib: Analysis and Translation of the Documents Comprised in the so called 'Constitution of Medina'." en The Life of Muhammad: The Formation of the Classical Islamic World: Volume iv. Ed. Uri Rubin. Brookfield: Ashgate, 1998, p. 151 kaj vidu saman artikolon en BSOAS 41 (1978): 18 ff. Vidu ankaŭ Caetani. Annali dell'Islam, Volume I. Milano: Hoepli, 1905, p. 393. Julius Wellhausen. Skizzen und Vorabeiten, IV, Berlin: Reimer, 1889, p 82f kiuj argumentas ke la dokumento estas ununura traktato ekkonsentita ĉirkaŭ baldaŭ post la Heĝiro. Wellhausen argumentas ke ĝi apartenas al la unua jaro de la loĝado de Mohamedo en Medino, antaŭ la batalo de Badr en 2/624. Wellhausen bazas tiun juĝon sur tri konsideroj; unua Mohamedo estas tre malfida pri sia propra pozicio, li akceptas la Paganajn tribojn ene de la Ummao, kaj konservas la judajn klanojn kiel klientoj de la Ansaroj; vidu Wellhausen, Excursus, p. 158. Eĉ Moshe Gil, nome skeptikulo de historio de islamo argumentas ke ĝi estis skribita 5 monatojn post la alveno de Mohamedo en Medino. Moshe Gil. "The Constitution of Medina: A Reconsideration." Israel Oriental Studies 4 (1974): p. 45.
- ↑ The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century ... - John V. A. Fine, John Van Antwerp Fine - Google Böcker. Books.google.se. Konsultita la 2013-07-12.
- ↑ Metasearch Search Engine Arkivigite je 2017-10-10 per la retarkivo Wayback Machine. Search.com. Konsultita la 2013-07-12.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-11-25. Alirita 2014-09-03 .
- ↑ Dusanov Zakonik Arkivigite je 2010-08-03 per la retarkivo Wayback Machine. Dusanov Zakonik. Alirita la 2013-07-12.
- ↑ Mangoné Naing, SAH/D(2006)563 The KURUKAN FUGA Charter: An example of an Endogenous Governance Mechanism for Conflict Prevention, Inter-generational Forum on Endogenous Governance in West Africa, organizita de la Sahel and West Africa Club / OECD, Ŭagadugu (Burkino), 26a al 28a de Junio 2006. pp. 71–82.
- ↑ The United States has "the longest surviving constitution.". PolitiFact.com. Alirita 10a Novembro 2013 .
- ↑ Instrument of Government (England [1653]) - Encyclopædia Britannica. Britannica.com. Konsultita la 2013-07-12.
- ↑ Pylyp Orlyk Constitution, European commission for democracy through law (Venice Commission) The Constitutional Heritage of Europe. Montpellier, 22–23 Novembro 1996.
- ↑ constitution (politics and law) - Encyclopædia Britannica. Britannica.com. Retrieved on 2013-07-12.
- ↑ Blaustein, Albert. (Januaro 1993) Constitutions of the World. Fred B. Rothman & Company. ISBN 978-0-8377-0362-6.
- ↑ Isaac Kramnick, Introduction, Madison, James. (November 1987) The Federalist Papers. Penguin Classics. ISBN 0-14-044495-5.
- ↑ "The first European country to follow the U.S. example was Poland in 1791." John Markoff, Waves of Democracy, 1996, ISBN 0-8039-9019-7, p. 121.
- ↑ Payne, Stanley G.. (1973) A History of Spain and Portugal: Eighteenth Century to Franco 2. Madison: University of Wisconsin Press, p. 432–433. ISBN 978-0-299-06270-5. “The Spanish pattern of conspiracy and revolt by liberal army officers ... was emulated in both Portugal and Italy. In the wake of Riego's successful rebellion, the first and only pronunciamiento in Italian history was carried out by liberal officers in the kingdom of the Two Sicilies. The Spanish-style military conspiracy also helped to inspire the beginning of the Russian revolutionary movement with the revolt of the Decembrist army officers in 1825. Italian liberalism in 1820–1821 relied on junior officers and the provincial middle classes, essentially the same social base as in Spain. It even used a Hispanized political vocabulary, for it was led by giunte (juntas), appointed local capi politici (jefes políticos), used the terms of liberali and servili (emulating the Spanish word serviles applied to supporters of absolutism), and in the end talked of resisting by means of a guerrilla. For both Portuguese and Italian liberals of these years, the Spanish constitution of 1812 remained the standard document of reference.”.
- ↑ Constitution Act, 1982, s. 60
- ↑ The Constitutional Law Group, Canadian Constitutional Law. 3a eld. Toronto: Emond Montgomery Publications Ltd., 2003, p. 5
- ↑ Saul, John Ralston. The Doubter's Companion: A Dictionary of Aggressive Common Sense. Toronto: Penguin, 1995.
- ↑ Por la tuta alineo "PROPONO POR UNIVERSALA KONSTITUCIO", Gazeto Andaluzia, 33-a Jarkolekto, Septembro 2019, N-ro 114, pp. 10-12.
- ↑ Lenka Doškářová, Uĵupis, respubliko en respubliko, Kontakto, nº 307, januaro 2022, pp. 10-13.
- ↑ . Užupis: A tiny republic of free spirits (angle). Alirita 2018-10-15 .
Bibliografio
[redakti | redakti fonton]- Ernst Rudolf Huber (Hrsg.): Dokumente zur deutschen Verfassungsgeschichte. 5 Bde., Stuttgart/Berlin/Köln 1978–1997.
- Albert P. Blaustein et al.: Constitutions of the Countries of the World, Oceana, New York, ISBN 0-379-00467-4.
- Monica Claes: Constitutional law. In: Jan M. Smits (Hrsg.): Elgar Encyclopedia of Comparative Law. Edward Elgar, Cheltenham/Northampton, M.A. 2006, ISBN 978-1-84542-013-0, S. 187–199.
- Peter Häberle: Verfassung als öffentlicher Prozeß, 3. Auflage, Duncker & Humblot, Berlin 1998, ISBN 3-428-08491-8.
- Peter Häberle: Verfassungslehre als Kulturwissenschaft, 2. Auflage, Duncker & Humblot, Berlin 1998, ISBN 3-428-09202-3.
- Peter Häberle: Europäische Verfassungslehre, 7. Auflage, Nomos, Baden-Baden 2011, ISBN 978-3-8329-6218-0.
- Bernd Wieser: Vergleichendes Verfassungsrecht. Springer, Wien 2005, ISBN 3-211-27753-6.
- Robert Chr. van Ooyen: Politik und Verfassung, VS-Verlag, Wiesbaden 2006.
- Kenneth Robert Redden: Modern Legal Systems Cyclopedia. Buffalo, New York, ISBN 0-89941-300-5.
- Gerhard Robbers (eld.): Encyclopedia of World Constitutions. 3 Bde., Facts on File Publ., New York 2006.
- Mark Tushnet: Comparative Constitutional Law. In: Mathias Reimann und Reinhard Zimmermann (eld.): Oxford Handbook of Comparative Law. Oxford University Press, Oxford 2008, ISBN 978-0-19-953545-3, S. 1225–1258.
- Maurice Duverger: Institutions politiques et droit constitutionnel (I. Les grands systèmes politiques et II. Le système politique français) (1970)
- Maurice Duverger: Constitutions et documents politiques, PUF, 3e édition 1964
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]
- Marko Naoki Lins: EŬROPA UNIO: Konstitucio, ĉu la civitanoj decidu? el Monato (gazeto) (2004/07-08, p. 10)
- EU Constitution laws[rompita ligilo] Bazleĝoj (aŭ Fundamentaj leĝoj) de la Unio Europa
