Μανδαίοι

Οι Μανδαίοι ήταν αρχαίος λαός της Μεσοποταμίας με ιδία γλώσσα (μανδαϊκή) και θρησκεία (Μανδαϊσμός). Ο λαός αυτός έγινε γνωστός κατά τον 17ο αιώνα από τον καρμηλίτη ιεραπόστολο Ιωάννη α Ζεσού στην Περσία ως αιρετικοί, φέροντες αυτό το όνομα (εκ του Manda de Chaje = Λόγου ή Δύναμη της Ζωής, όπως κατ' ερμηνεία αποδόθηκε), καθώς επίσης και με το όνομα «Ζαβίρ», (στη γλώσσα τους = «βαπτιστές») ανερχόμενοι πάντως σε πολλές χιλιάδες.

Η προέλευση της μανδαϊκής θρησκείας είναι δύσκολο να ανιχνευθεί, καθώς είναι πολλά τα στοιχεία επιρροών από άλλες θρησκείες. Το πιθανότερο είναι πως οι Μανδαίοι ανήκουν σε μια προ-χριστιανική εποχή και συνδέονται με τον περσικό Γνωστικισμό, αν και αρκετοί ιστορικοί τοποθετούν την προέλευσή τους στον 1ο ή 2ο μ.Χ. αιώνα. Ο ίδιος ο ιεραπόστολος και άλλοι ιστορικοί θεωρούσαν αυτό τον λαό να έχουν σχέση με τους αρχαίους ημεροβαπτιστές ή μαθητές του Ιωάννη του Βαπτιστή ή ότι είναι συνέχεια της σέκτας στην οποία ανήκε ο Ιωάννης, δηλαδή των Εσσαίων. Στοιχεία της γλώσσας τους, ωστόσο, υποδεικνύουν αραμαϊκή προέλευση. Ένα από τα κείμενα των Μανδαίων μιλά για τη φυγή των «Ναζαρηνών» ή «Ναζωραίων» από τις περιοχές του Ιορδάνη, κατά την εποχή των ιουδαϊκών πολέμων και της καταστροφής της Ιερουσαλήμ, περίπου το 70 μ.Χ.

Οι Μανδαίοι φαίνεται πως κατείχαν ισχυρή θέση στη Βαβυλώνα, αλλά την έχασαν με την εμφάνιση των Σασσανιδών το έτος 226 μ.Χ. Στην εποχή του Μάνη υπήρξαν πολλές επαφές ανάμεσα σε αυτόν και τους Μανδαίους, άλλοτε φιλικές και άλλοτε εχθρικές. Με την άφιξη του Ισλάμ στο Ιράκ το 636 μ.Χ., οι Μανδαίοι θεωρήθηκαν ως ο τρίτος «λαός της βίβλου», οι μυστηριώδεις Σαβαίοι του Κορανίου. Όμως, οι σχέσεις των Μανδαίων με το Ισλάμ δεν ήταν οι καλύτερες, καθώς ο Μωάμεθ επονομάζεται στα κείμενά τους «δαίμων Μπιζμπάτ». Τούτο είχε ως αποτέλεσμα να μετακινηθούν στις βαλτώδεις περιοχές του βόρειου Ιράκ, όπου παρέμειναν επί μακρό χρονικό διάστημα.

Μόλις τον περασμένο αιώνα άρχισαν να επιστρέφουν στις πόλεις, ιδιαίτερα στη Νασιρίγια, στη Βαγδάτη και στην Μπάσρα (Βασόρα), όπου πολλοί εργάζονταν ως την αμερικανική επέμβαση ως αργυροχρυσοχόοι, σιδηρουργοί και ναυπηγοί. Μανδαίοι, επίσης, βρίσκονται σε μικρότερες πόλεις ανάμεσα στη Βαγδάτη και την Μπάσρα, καθώς και σε πόλεις του νοτιοδυτικού Ιράν, όπως η Αχβάζ και η Σουστάρ.

Σήμερα η μανδαϊκή θεολογία απειλείται σοβαρά, καθώς είναι δύσκολη η στρατολόγηση νέων ιερέων και πολλές θέσεις μένουν κενές, Οι Μανδαίοι έχουν συνήθως υψηλή εκπαίδευση, αλλά γνωρίζουν λίγα για την παλιά γλώσσα και τις γραφές, ενώ σπάνια παρακολουθούν τελετουργίες, κυρίως γάμους, Ωστόσο, είναι υπερήφανοι για την κληρονομιά τους και συχνά ισχυρίζονται πως ανήκουν σε μια θρησκεία παλαιότερη από τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ.

Βασικές πεποιθήσεις

• Μονοθεΐα (στοιχεία Ζωροαστρισμού). Οι Μανδαίοι πιστεύουν σε ένα Θεό, τον οποίο αποκαλούν «Χαγί», δηλαδή «Ζωντανό» ή «Ζωή», εξ ου και ο Οίκος της Ζωής που αναφέρεται συχνά στα ιερά τους κείμενα. Ακολουθούν την ηλιακή λατρεία και τούτο φαίνεται από την καθιέρωση της Κυριακής, μιας κατεξοχήν ηλιακής ημέρας, ως ημέρας λατρείας και τέλεσης των τελετουργιών του γάμου και του βαπτίσματος. Ο ήλιος, η σελήνη, τα αστέρια και οι πλανήτες είναι πολύ σημαντικά για την τελετουργική και καθημερινή ζωή. Για αυτό οι Μανδαίοι μελέτησαν επί μακρόν την κίνηση των πλανητών και συνδύασαν τη γέννηση με τα αστρολογικά σημεία του Ζωδιακού. Πιστεύουν, επίσης, ότι αυτά τα σώματα επηρεάζουν τον καιρό, τη βροχή, τη γεωργία, τους ανέμους και τις παλίρροιες και για αυτό πρέπει να μελετώνται, Ας σημειώσουμε εδώ ότι εξαιτίας του γεγονότος πως οι Μανδαίοι αντικρίζουν τον πολικό αστέρα κατά τη διάρκεια της προσευχής τους, θεωρήθηκαν αστρολάτρες, αν και κάτι τέτοιο είναι τουλάχιστον υπερβολικό, γιατί παρ' όλη την ενασχόληση τους οι πλανήτες και τα ουράνια σώματα είναι στοιχεία τα οποία αποφεύγουν να επικαλούνται οι Μανδαίοι στην τελετουργική τους πρακτική.

• Διϊσμός (στοιχεία ελληνικής φιλοσοφίας ή μανιχαϊσμού). Πιστεύουν σε διϊσμό δύσκολα όμως να ορισθεί αυτός λόγω πολλών αντιφατικών θέσεων.

• Επαναλαμβανόμενο Βάπτισμα. (στοιχεία Ινδουισμού). Το Βάπτισμα αντιπροσωπεύει την κατεξοχήν τελετουργική επικοινωνία τους με το Θείο, μέσω του ζώντος ύδατος, μιας ιδέας που απαντάται μαζί με την άποψη περί του ενδύματος της ψυχής στην ερμητική και αλχημική παράδοση. Το ζων ύδωρ είναι εκείνο που μπορεί να καθαρίσει τον πιστό μετά τη σεξουαλική επαφή, τη γυναίκα μετά την έμμηνο ρύση, εκείνον που άγγιξε κάποιο πτώμα. Έτσι επαναλαμβάνουν το Βάπτισμα πολύ τακτικά.

• Μεταθανάτια ζωή (στοιχεία μονοθεϊστικών θρησκειών). Οι Μανδαίοι πιστεύουν στη μεταθανάτια ζωή, στην οποία υπάρχει η ιδέα της ανταμοιβής ή της τιμωρίας. Ο αμαρτωλός τιμωρείται στην αλ-Ματαράθι και κατόπιν εισέρχεται στον Παράδεισο. Η ιδέα της αιώνιας τιμωρίας εκλείπει παντελώς, γιατί ο Θεός θεωρείται φιλεύσπλαχνος και ελεήμων.

• Ασκητισμός. Ο ασκητισμός, η αυταπάρνηση και η απλότητα είναι στοιχεία απαραίτητα για την ορθή θρησκευτική πρακτική ανάμεσα στους Μανδαίους, Η πώληση της τροφής είναι ανεπιθύμητη, καθώς προορίζεται για εκείνους που την έχουν ανάγκη. Το στόλισμα των τάφων και η επίσκεψη σε νεκροταφεία είναι επίσης απαγορευμένη, καθώς εκεί ενοικεί η σκιά, δηλαδή το σώμα. Ένα σώμα το οποίο, ωστόσο, κατά τη διάρκεια της ζωής του χρειάζεται να παραμένει ακέραιο. Κανένα τμήμα του δεν πρέπει να αποκόβεται και σε τούτη την απαγόρευση περιλαμβάνεται και η περιτομή. Ιερή θεωρείται η χειραψία και λέγεται πως ήταν οι πρώτοι που καθιέρωσαν αυτόν τον τρόπο χαιρετισμού και συμφωνίας, ως σύμβολο σεβασμού και τιμής. Ονομάζουν τη χειραψία «αϊντίντ γκίστα» ή χέρι της τιμής. Συμφωνία που επισφραγίστηκε με χειραψία, δεν επιτρέπεται να αθετηθεί με κανένα τρόπο.

Ο Μανδαίοι τρέφουν μεγάλο σεβασμό για τα ποτάμια και προσπαθούν να ζουν δίπλα τους. Το μεγαλύτερο αμάρτημα που περιγράφεται στα Ιερά Βιβλία τους είναι η ούρηση σε κάποιο ποτάμι. Ωστόσο, εντέλλεται η εναπόθεση της τροφής που απομένει από μία τελετουργία, για να φάνε από αυτήν τα ψάρια του ποταμού. Εκτός από τα ποτάμια υπάρχουν και άλλοι ιεροί τόποι για προσκύνημα. Τέτοιοι θεωρούνται το Αϊν Σαμς στην Αίγυπτο, ο Οίκος του Χαγί στη Μέκκα, ο Οίκος του Βράχου στην Ιερουσαλήμ, το τζαμί Ουμαγιάντ στη Δαμασκό, ο ναός του Χαράν κ.ο.κ. Αυτοί οι ιεροί τόποι θεωρούνται πως χτίστηκαν αρχικά από τους Μανδαίους, αλλά αργότερα τους απαγορεύτηκε να τους χρησιμοποιούν ως τόπους προσκυνήματος. Στη μανδαϊκή θρησκεία το ανθρώπινο πνεύμα έχει δύο επίπεδα, το ανώτερο και θείο (νασίμτα), που έρχεται από τον Θεό, και το κατώτερο (ρουχά). Το κατώτερο συνδέεται με τη ζωή και τις επιθυμίες, Για αυτό θεωρείται ως το πνεύμα που εισάγει την έννοια του κακού. Το ανώτερο ενσωματώνει όλες τις θεϊκές επιδράσεις. Καθώς οι δύο δυνάμεις που αντιπροσωπεύουν τα πνεύματα αντιμάχονται, έχει ιδιαίτερη σημασία για τον πιστό να ενδυναμώνει το ανώτερο πνεύμα μέσω των πνευματικών ασκήσεων και την αποχή από το κακό. Εκείνοι που κατορθώνουν να εξυψωθούν στην τάξη των πνευματικά εξελιγμένων ονομάζονται αλ νασουράι. Αρκετοί Μανδαίοι θεωρούν πως ο Ιωάννης ο Βαπτιστής και πιθανώς ο Ιησούς ανήκαν σε αυτή την υψηλή τάξη. Η ουσία της μανδαϊκής θρησκείας θα μπορούσαμε να πούμε πως βρίσκεται στην αντίληψη για την κάθοδο της ψυχής μέσα στην ύλη.

Ιερά κείμενα

Το κεντρικό θρησκευτικό βιβλίο των Μανδαίων είναι η Γκινζά Ρμπα, «ο Θησαυρός», που περιέχει μυθολογικές, θεολογικές και ηθικές αφηγήσεις, καθώς και ύμνους που χρησιμοποιούνται για τη λειτουργία των νεκρών. Υπάρχουν πολλά άλλα, λιγότερο κεντρικά έργα, γραμμένα κυρίως στην ανατολική Αραμαϊκή ή Μανδαϊκά, όπως ονομάζονται Το περιεχόμενό τους ποικίλει και πολλά έχουν μαγικά κείμενα και εξορκισμούς. Η συλλογή των βιβλίων ξεκίνησε τηνεποχή του Ισλάμ και σύντομα οι Μανδαίοι ταίριαξαν με την κορανική άποψη για τους Σαβαίους, τους «βαπτιστές». Το Βάπτισμα είναι κεντρικό θέμα της λατρείας των Μανδαίων, ενώ το μανδαϊκό ιερό, το Μάντι, είναι ένας πολύ απλός και μικρός οίκος με επικλινή οροφή. Εμπρός του βρίσκεται μια μικρή δεξαμενή, η οποία συνδέεται με το γειτονικό ποτάμι. Το εκάστοτε ποτάμι ονομάζεται «Ιορδάνης» και χρησιμοποιείται για το βάπτισμα. Η όλη περιοχή περιβάλλεται από έναν υψηλό φράκτη ή τοίχο και το βάπτισμα τελείται Κυριακές, ενώ κάθε πιστός βαπτίζεται αρκετές φορές κάθε χρόνο. Το μανδαϊκό βάπτισμα μπορεί να συγκριθεί με τη χριστιανική κοινωνία και την ισλαμική προσευχή, σαλμπτ.

Άλλο κεντρικό τυπικό της μανδαϊκής θρησκείας είναι η λειτουργία των νεκρών, με απ αγγελίες στίχων από το Γκίνζα. Η ψυχή απελευθερώνεται από το σώμα την τρίτη ημέρα από τη στιγμή του θανάτου, ενώ στην όλη διαδικασία παίζουν κεντρικό ρόλο τα γεύματα. Οι παραδοσιακοί μανδαϊκοί τάφοι δε στολίζονται, καθώς το μόνο που φέρουν είναι το σκοτεινό σώμα. Ωστόσο, σε μεταγενέστερες εποχές αυτά τα έθιμα προσαρμόστηκαν σε μωαμεθανικά έθιμα. Τα ήθη των Μανδαίων δεν είναι όλα πολύ διαφορετικά από εκείνα των lουδαίων και οι νόμοι τους εφαρμόζονται από όλους, άνδρες ή γυναίκες, αρχηγούς ή μη. Τα σημαντικότερα αφορούν στη μονογαμία, τους διαιτητικούς κανόνες και την ελεημοσύνη.

Σύμφωνα με τους Μανδαίους ο κόσμος είναι αποτέλεσμα δύο δυνάμεων, του κόσμου του φωτός, που βρίσκεται στον βορρά, και του κόσμου του σκότους, που βρίσκεται στον νότο. Και για τους δύο κόσμους υπάρχουν κυβερνήτες, ενώ γύρω από τους κυβερνήτες απλώνονται μικρότεροι θεοί, οι βασιλείς. Οι δύο δυνάμεις αντιμάχονται μεταξύ τους και εξαιτίας της διαμάχης τους δημιουργήθηκε ο κόσμος, δίχως τη συναίνεση του κυβερνήτη του φωτός. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τα πιστεύω τους, δημιουργήθηκε από τις δυνάμεις του σκότους. Ωστόσο, μέσα σε κάθε άνθρωπο υπάρχει ένας «κρυμμένος Αδάμ», η ψυχή, που προέρχεται από τον κόσμο του φωτός.

Η στιγμή του θανάτου είναι η μέρα της απελευθέρωσης. Η ψυχή εγκαταλείπει το σώμα και ξεκινά ένα επικίνδυνο ταξίδι στα βασίλεια του φωτός. Μόνον οι Μανδαίοι και οι αναμάρτητοι καταφέρνουν να φέρουν σε πέρας τούτο το ταξίδι. Όλοι οι άλλοι καταλήγουν στην κόλαση. Μια κόλαση, όμως, που δεν είναι αιώνια, καθώς στο τέλος του κόσμου θα έλθει η κρίση και όλοι θα υψωθούν στα βασίλεια του φωτός.

Εκκλησία

Τέλος οι Μανδαίοι τηρούν Θεία ευχαριστία με άρτο και ύδωρ και αποδέχονται τις δέκα εντολές (στοιχεία Ιουδαϊσμού), ασπάζονται την πολυγαμία (στοιχεία Μωαμεθανισμού), την παμφαγία και αποκρούουν τη νηστεία και την περιτομή, αρνούμενοι ακόμη τον Αβραάμ, Μωυσή, Χριστόν και Μωάμεθ ως Προφήτες.

Οι δε μανδαϊκοί ναοί πολύ μικροί μοιάζουν με τους χριστιανικούς χωρίς κωδωνοστάσια, διατηρούν τρεις βαθμούς ιεροσύνης που μετέχουν και γυναίκες. Στους ναούς εισέρχονται μόνο οι ιερείς ενώ οι πιστοί παραμένουν όρθιοι στον νάρθηκα (σκεπαστός πρόναος χώρος).

Σήμερα σχεδόν διώκονται στο Ιράκ από τους φανατικούς μουσουλμάνους οι οποίοι και τους αποκαλούν «Σαϊτάν» (= οπαδοί του Σατανά).

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Brandt, Die mandäische Religion (1881).
• Φ. Βαφείδου, Εκκλησιαστική Ιστορία τ.Β΄ σ.39 και τ.Γ΄ σ.226
• Drower E. S., Mandaeans of Iraq and Iran, Leiden, 1962.
• Βερνίκος Ν., Μανδαίοι: ο τέταρτος λαός της Βίβλου, Ιάμβλιχος, (Αθήνα, 2004).

Δικτυακοί τόποι

• Mandaean World- Πληροφορίες για τους Μανδαίους που περιλαμβάνουν την ιστορία των Μανδαίων, τη μανδαϊκήγλώσσα και τη μανδαϊκή λογοτεχνία

• Mandaean scriptures: Γκινζά Ρμπά and Χαράν Γκαγουάθα κείμενα και αποσπάσματα

• Mandaean Book of John the Baptizer: Το υλικό αντλείται από το βιβλίο του G.R.S Mead με τίτλο Η Μανδαϊκή Βίβλος του Άγιου Ιωάννη του Βαπτιστή.

• Αποσπάσματα από το βιβλίο της E. S. Drower, Mandaeans of Iraq and Iran, Leiden, 1962