Y Deyrnas Unedig
 | |
 | |
| Y Deyrnas Gyfunol Y DU (the UK) | |
 | |
| Arwyddair | Dieu et mon droit  |
|---|---|
| Math | gwladwriaeth sofran, gwlad, pŵer trefedigaethol, ynys-genedl |
| Enwyd ar ôl | union |
| Prifddinas | Llundain |
| Poblogaeth | 67,326,569 |
| Sefydlwyd |
|
| Anthem | God Save the King |
| Pennaeth llywodraeth | Keir Starmer |
| Cylchfa amser | UTC+00:00 |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Saesneg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Common Travel Area |
| Gwlad | Y Deyrnas Unedig |
| Arwynebedd | 242,495 km² |
| Yn ffinio gyda | Gweriniaeth Iwerddon |
| Cyfesurynnau | 54.6°N 2°W |
| Cod SYG | K02000001 |
| GB-UKM | |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol | Llywodraeth y Deyrnas Unedig |
| Corff deddfwriaethol | Senedd y Deyrnas Unedig |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth | teyrn y Deyrnas Unedig |
| Pennaeth y wladwriaeth | Charles III |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Prif Weinidog y Deyrnas Unedig |
| Pennaeth y Llywodraeth | Keir Starmer |
 | |
 | |
| Crefydd/Enwad | Cristnogaeth |
| Ariannol | |
| Cyfanswm CMC (GDP) | $3,122,480 million, $3,070,668 million |
| Arian | punt sterling |
| Canran y diwaith | 6 ±1 canran |
| Cyfartaledd plant | 1.83 |
| Mynegai Datblygiad Dynol | 0.929 |
Gwladwriaeth yw Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon neu'r Deyrnas Unedig (DU) (hefyd Y Deyrnas Gyfunol (DG)), sy'n cynnwys gwledydd Prydain Fawr (Lloegr, Yr Alban, Cymru) a'r rhanbarth Gogledd Iwerddon. Fe'i lleolir i ogledd-orllewin cyfandir Ewrop ac fe'i hamgylchynir gan Fôr y Gogledd, Môr Udd a Môr Iwerydd. Sefydlwyd yr enw presennol ar 12 Ebrill 1927 ar ôl i Weriniaeth Iwerddon ddod yn annibynol. Mae'r llefydd canlynol o dan sofraniaeth y Deyrnas Unedig, ond heb fod yn rhan o'r brif uned gyfansoddiadol; tiriogaethau dibynnol y Goron yn Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw, a nifer o diriogaethau tramor.
Hanes
[golygu | golygu cod]- Prif: Hanes y Deyrnas Unedig
Daeth Lloegr yn deyrnas unedig yn y 10g. Daeth Cymru, a fu dan reolaeth Seisnig ers Statud Rhuddlan ym 1284, yn rhan o Deyrnas Lloegr at bwrpasau deddfwriaethol trwy Ddeddfau Uno 1536. Gyda Deddf Uno 1707, cytunodd seneddau Lloegr a'r Alban i uno eu teyrnasoedd fel Teyrnas Prydain Fawr (er iddynt rannu'r un brenin er 1603). Ym 1800, cyfunwyd Teyrnas Prydain Fawr â Theyrnas Iwerddon (a fu dan reolaeth Seisnig uniongyrchol o 1169 hyd 1603) i greu Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon. Wedi cread y Dalaith Rydd Wyddelig ym 1922, allan o 26 o siroedd Iwerddon, parhaodd 6 sir yn y gogledd yn rhan o'r Deyrnas Unedig, a chafodd y wladwriaeth honno ei hail-enwi yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon ym 1927.
Chwaraeodd y Deyrnas Unedig, gwladwriaeth ddominyddol y 19g mewn diwydiant a grym morwrol, rôl sylweddol yn natblygiad democratiaeth seneddol, ynghyd â chyfraniadau pwysig ym myd gwyddoniaeth. Yn anterth ei grym teyrnasai'r Ymerodraeth Brydeinig dros chwarter y ddaear. Yn ystod hanner cyntaf yr 20g gwanhaodd nerth y DU, yn rhannol oherwydd y ddau Ryfel Byd. Yn ystod ail hanner y ganrif gwelwyd datgymalu'r Ymerodraeth a chryfhau cysylltiadau â'r Ewrop fodern a llewyrchus. Serch hynny, er fod y DU wedi ymaelodi a'r Undeb Ewropeaidd, roedd gwahaniaeth barn ynghylch aelodaeth gan unigolion o fewn y Blaid Lafur a'r Ceidwadwyr. Parhaodd yr hollt o fewn y Ceidwadwyr i'r 2000au gan arwain at refferendwm aelodaeth yn 2016. Mae diwygiad cyfansoddiadol yn fater dadleuol ar hyn o bryd: mae Tŷ'r Arglwyddi wedi cael ei ddiwygio'n ddiweddar ac mae gan Gymru, Gogledd Iwerddon a Llundain gynulliadau gyda graddau gwahanol o bŵer; fe sefydlwyd hefyd senedd yn yr Alban. Mae mudiad Gweriniaeth Brydeinig yn cael sylw yn y cyfryngau o bryd i'w gilydd, er bod cefnogaeth i'r frenhiniaeth Brydeinig yn dal i fodoli, yn enwedig yn Lloegr, ond heb fod mor gryf ag yr oedd hi yn y gorffennol: ond dydy'r syniad o gael Gweriniaeth Brydeinig ddim yn cael ei gefnogi gan weriniaethwyr a chenedlaetholwyr yn yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon.
Mae'r Deyrnas Unedig yn aelod o'r Gymanwlad a Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (NATO). Mae hefyd yn aelod parhaol o Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig, gyda phŵer gwaharddiad. Ymunodd a'r Gymuned Ewropeaidd yn 1973. Yn dilyn refferendwm yn 2016 gadawodd y DU yr Undeb Ewropeaidd ar 31 Ionawr 2020.
Gweler hefyd: Brenhinoedd a breninesau'r Deyrnas Unedig; Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon; Hanes Cymru; Hanes Iwerddon; Hanes yr Alban; Hanes Lloegr.
Gwleidyddiaeth
[golygu | golygu cod]Mae'r Deyrnas Unedig (neu'r Deyrnas Gyfunol i ddefnyddio fersiwn arall ar yr enw yn y Gymraeg) yn frenhiniaeth gyfansoddiadol. Mae'r llywodraeth yn gweithredu yn enw'r Brenin ac mae'n atebol i'r senedd a thrwy'r senedd i'r etholwyr. Llundain yw prifddinas y DU a Lloegr a dyna leoliad y llywodraeth a'r senedd. Y Brenin Siarl III yw pennaeth y wladwriaeth, wedi iddi esgyn i'r orsedd ym 2022. Ar y cyfan y mae'n cyflawni dyletswyddau seremonïol, a'r Prif Weinidog sy'n rheoli'r wladwriaeth mewn gwirionedd.
Gwledydd, Rhanbarthau, Siroedd, ac Ardaloedd
[golygu | golygu cod]Mae'r Deyrnas Unedig yn cynnwys tair gwlad - Yr Alban, Cymru, Lloegr - a thalaith Gogledd Iwerddon, sydd yn eu tro yn cynnwys yr israniadau canlynol:
- Yr Alban: Awdurdodau unedol yr Alban
- Cymru: Awdurdodau unedol Cymru, Rhanbarthau Cymru
- Gogledd Iwerddon: Israniadau Gogledd Iwerddon
- Lloegr: Israniadau Lloegr, Rhanbarthau Lloegr
Mae Cymru yn cynnwys 22 Awdurdod Unedol, sef 10 Bwrdeistref Sirol, 9 Sir, a 3 Dinas. Yn ogystal cedwir siroedd 1974-1996 fel 'siroedd seremonïol' ond heb unrhyw swyddogaeth mewn llywodraeth leol.
Mae'r Alban yn cynnwys 32 Awdurdod Unedol. Mae Gogledd Iwerddon yn cynnwys 24 o Ardaloedd, 2 Ddinas, a 6 Sir.
Mae Lloegr wedi ei rhannu yn naw Rhanbarth Swyddi'r Llywodraeth, sef Gogledd-ddwyrain Lloegr, Gogledd-orllewin Lloegr, Swydd Efrog a'r Hwmbr, Dwyrain Canolbarth Lloegr, Gorllewin Canolbarth Lloegr, Dwyrain Lloegr, Llundain Fwyaf, De-ddwyrain Lloegr a De-orllewin Lloegr. Mae gan bob rhanbarth ei Siroedd a/neu Siroedd Metropolitan a/neu awdurdodau unedol, ac eithrio Llundain a rennir yn fwrdeistrefi.
Yn ogystal mae nifer o diriogaethau dibynnol gwahanol yn perthyn i'r Deyrnas Unedig; gweler Gwladfa'r Goron. Ni chyfrifir Ynys Manaw nac Ynysoedd y Sianel yn rhanbarthau o'r Deyrnas Unedig yn ôl y gyfraith; dibynyddion y goron Brydeinig ydynt, ond y mae'r Deyrnas Unedig yn gyfrifol am eu materion allanol.
Rhennir brenhines y Deyrnas Unedig yn symbolaidd gyda 16 prif wledydd eraill, a adnabyddir gyda'i gilydd fel Teyrnasoedd y Gymanwlad, er bod y DU ddylanwad gwleidyddol bychan dros y cenedlaethau annibynnol hyn.
Erthyglau eraill: Dinasoedd y Deyrnas Unedig, Trefydd y Deyrnas Unedig.
Daearyddiaeth
[golygu | golygu cod]Mae'r rhannau helaeth o dir Lloegr yn fryniog, ond mae'r wlad yn fwy mynyddig yn y gogledd; mae'r llinell rhwng y tiroedd hyn yn rhedeg rhwng yr afonydd Tees ac Exe. Afonydd Tafwys a Hafren yw prif afonydd Lloegr (er bod yr ail yn tarddu ger Pumlumon yng Nghymru); mae'r prif ddinasoedd yn cynnwys Llundain, Birmingham, Manceinion, Sheffield, Lerpwl, Leeds, Bryste a Newcastle upon Tyne. Ger Dover mae Twnnel y Sianel yn cysylltu Lloegr a Ffrainc.
Mae Cymru yn wlad fynyddig gan fwyaf: yr Wyddfa yw'r copa uchaf, gydag uchder o 1,085 m uwch lefel y môr, ac mae'r mynyddoedd mawr eraill yn cynnwys Bannau Brycheiniog, Pumlumon, Y Berwyn, Y Carneddau a'r Glyderau yn Eryri, a Bryniau Clwyd. I'r gogledd mae Ynys Môn. Mae'r prif afonydd yn cynnwys afon Hafren, afon Gwy, afon Teifi, afon Conwy ac afon Dyfrdwy. Caerdydd yw'r Brifddinas, yn ne Cymru; mae dinasoedd a threfi mawr eraill yn cynnwys Abertawe, Castell-nedd, Caerfyrddin, Penfro, Aberystwyth, Dolgellau, Caernarfon, Bangor, Caergybi, Llandudno, Bae Colwyn, Y Rhyl, a Wrecsam.
Mae daearyddiaeth yr Alban yn gymysg, gydag iseldiroedd yn y de a'r dwyrain ac ucheldiroedd yn y gogledd a'r gorllewin, yn cynnwys Ben Nevis, mynydd uchaf y DU (1343 m). Mae llawer o lynnoedd a breichiau Môr hir a dwfn yn yr Alban, a elwir yn firthau, a lochau. Fe gyfrir hefyd dyrfa o ynysoedd i orllewin a gogledd yr Alban, e.e. Ynysoedd Heledd, Ynysoedd Erch, ac Ynysoedd Shetland. Caeredin, Glasgow, ac Aberdeen yw'r prif ddinasoedd.
Mae Gogledd Iwerddon, rhanbarth gogledd-ddwyrain ynys Iwerddon, yn fryniog gan mwyaf. Belffast a Deri yw'r prif ddinasoedd.
Economi
[golygu | golygu cod]- Prif: Economi'r Deyrnas Unedig
Mae'r Deyrnas Unedig, sy'n fasnachwr pwysig a chanolfan ariannol, yn meddu economi cyfalafol, sy'n un o'r fwyaf yng ngorllewin Ewrop. Dros y ddau ddegawd diwethaf fe leiheuwyd perchenogaeth gyhoeddus yn ddirfawr gan y llywodraeth trwy raglenni preifateiddio, ac fe gyfyngwyd ar dwf y Wladwriaeth Les. Mae amaethyddiaeth yn ddwys, wedi ei mecaneiddio yn drwm, ac yn effeithlon yn ôl safonau Ewropeaidd, gan gynhyrchu tua 60% o anghenion lluniaethol gyda dim ond 1% o'r llu llafur. Mae gan y DU gronfeydd eang o lo, nwy naturiol, ac olew; mae cynhyrchiad cynradd egni yn cyfrif tuag at 10% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth, un o rannau uchaf unrhyw wladwriaeth ddiwydiannol. Mae gwasanaethau, yn enwedig bancio, yswiriant, a gwasanaethau busnes, yn ffurfio cyfartaledd uchaf GWC o bell ffordd, wrth i ddiwydiant trwm barhau i edwino.
Gohiriodd llywodraeth Blair ateb cwestiwn cyfranogiad y DU yn y system Ewro, gan nodi pump o brofion economaidd y dylai eu pasio cyn i'r wlad gynnal refferendwm.
Demograffaeth
[golygu | golygu cod]Saesneg yw'r brif iaith, yn Lloegr. Mae ieithoedd eraill yn cynnwys y Gymraeg, Gaeleg yr Alban a Sgoteg. Siaredir hefyd llawer o ieithoedd eraill gan fewnfudwyr o lefydd eraill yn y Gymanwlad.
Diwylliant
[golygu | golygu cod]Ceir diwylliant gwahanol iawn gan y bedair wlad. Mae Lloegr, yn gartref i ddwy o brifysgolion enwocaf y byd: Prifysgol Caergrawnt a Phrifysgol Rhydychen, ac y mae wedi cynhyrchu gweinyddwyr a pheirianwyr enwog, er enghraifft y Cymro Steve Jones (biolegydd), yr Albanwr James Watt, Charles Darwin (Sais), William Jones (mathemategwr) ac Alexander Fleming.
Ymhlith yr ysgrifenwyr enwog o'r DU y mae Saunders Lewis, y chwiorydd Bronte, Agatha Christie, Charles Dickens, Syr Arthur Conan Doyle a J. R. R. Tolkien. Mae beirdd pwysig yn cynnwys Dafydd ap Gwilym, Robert Burns, Thomas Hardy, Alfred Tennyson, Dylan Thomas, Cynan a William Wordsworth.
Mae'r cyfansoddwyr Joseph Parry, William Mathias, Grace Williams, Edward Elgar, Robert Carver, Arthur Sullivan, William Walton, Ralph Vaughan Williams, Benjamin Britten a Michael Tippett wedi gwneud cyfraniadau mawr i gerddoriaeth. Cyfansoddwyr sydd dal yn byw yw John Tavener, Harrison Birtwistle a Oliver Knussen.
Mae gan y Deyrnas Unedig amryw o gerddorfeydd gan gynnwys Cerddorfa Opera Cenedlaethol Cymru, Cerddorfa Symffoni'r BBC, y Gerddorfa Ffilharmonig Frenhinol, y Ffilharmonia, Cerddorfa Symffoni Llundain, Royal Scottish National Orchestra a Cherddorfa Ffilharmonig Llundain, ac fe astudiodd llawer o gerddorion enwog yng ngholegau cerddoriaeth y DU. Oherwydd ei lleoliad ac am resymau economaidd eraill, Llundain yw un o ddinasoedd pwysicaf cerddoriaeth y byd - mae gan y ddinas sawl neuadd gyngerdd bwysig ac mae hi'n gartref i'r Tŷ Opera Brenhinol.
Mae'r Deyrnas Unedig wedi cynhyrchu'r bandiau enwog Roc a rôl a phoblogaidd Y Trwynau Coch, The Beatles, y Rolling Stones, Primal Scream, Led Zeppelin, The Who, Pink Floyd, Catatonia, ac Oasis.
Ymhlith ei harlunwyr enwog ceir Gwen John, John Constable, Joshua Reynolds, William Blake a J.M.W. Turner. yn yr 20g, mae Francis Bacon, David Hockney, Bridget Riley, Kyffin Williams a'r celfyddwyr pop Richard Hamilton a Peter Blake yn bwysig. Yn ein hamser ni mae arlunwyr eraill wedi bod yn enwog, yn enwedig Damien Hirst a Tracey Emin.
Mae gan y Deyrnas Unedig draddodiad theatraidd a cheir yn Llundain lawer o theatrau, gan gynnwys y Theatr Genedlaethol Frenhinol.
| Dyddiad | Enw |
|---|---|
| 1 Ionawr | Dydd Calan |
| 2 Ionawr | (Yr Alban yn unig) |
| 17 Mawrth | Dydd Gŵyl Sant Padrig (Gogledd Iwerddon yn unig) |
| Y Dydd Gwener cyn Sul y Pasg | Dydd Gwener y Groglith |
| Y Dydd Sul wedi'r lleuad llawn cyntaf ers cyhydnos y gwanwyn | Sul y Pasg |
| Y diwrnod wedi Sul y Pasg | Dydd Llun y Pasg |
| Dydd Llun cyntaf mis Mai | Gŵyl Banc Calan Mai |
| Dydd Llun olaf mis Mai | Gŵyl Banc y Gwanwyn |
| 12 Gorffennaf | Brwydr y Boyne - Orangemen's Day (Gogledd Iwerddon yn unig) |
| Dydd Llun diwethaf yn Awst | Gŵyl Banc yr Haf |
| 25 Rhagfyr | Dydd Nadolig |
| 26 Rhagfyr | Dydd Gŵyl San Steffan (nid yn Yr Alban) |
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]
- (Saesneg) Senedd y Deyrnas Unedig
- (Saesneg) Rhif 10 Stryd Downing
- Hafan DU Ar-lein yn Gymraeg
- Gwefan Teulu Brenhinol y DU yn Gymraeg
- BBC Cymru
- Swyddfa Ystadegau'r DU yn Gymraeg Archifwyd 2010-10-03 yn y Peiriant Wayback
| ||||||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||
| |||||||||||||||
