Ruth Herbert Lewis

Ruth Herbert Lewis
Ganwyd	29 Tachwedd 1871  Lerpwl
Bu farw	26 Awst 1946
Alma mater	Coleg Newnham Prifysgol Dulyn
Galwedigaeth	casglwr, cenhadwr
Tad	William Caine
Mam	Alice Brown Caine
Priod	John Herbert Lewis

Ruth Herbert Lewis (29 Tachwedd 1871 – 26 Awst 1946) oedd person cyntaf yng Nghymru i ddefnyddio peiriant ffonograff Edison er mwyn recordio caneuon gwerin.

Teulu ac addysg

Ganed hi'n Ruth Caine, yn Lerpwl, i deulu’r AS Rhyddfrydol W.S. Caine. Yn ferch alluog, aeth ymlaen i astudio ym Mhrifysgol Caergrawnt cyn cwrdd â’i gwr, John Herbert Lewis, AS Rhyddfrydol i Sir y Fflint ac aelod blaenllaw o Gymru Fydd. A dyma ddechrau’r broses o ‘Gymreigio’ a fyddai, maes o law, yn arwain Ruth hyd lonydd gogledd ddwyrain Cymru efo’r ffonograff.

Gyrfa

Dull Ruth o deithio oedd cart wedi’i dynnu gan ei merlen, Seren. Byddai hi’n aml i’w gweld yn teithio o gwmpas Sir y Fflint a bryniau Sir Ddinbych efo’i phlant - Kitty a Mostyn. Cafodd y ffonograff gludadwy yn haf 1910 (fel anrheg gan ei ffrind, y gantores glasurol Mary Davies, casglwr pwysig arall fu’n gyfrifol am nodi ‘Dacw ‘Nghariad Lawr yn y Berllan’). Ei thestun cyntaf, heblaw am ambell arbrawf efo lleisiau ei phlant, oedd gwr ei golchwraig, Lucy. Roedd Robert Jones yn gyfarwydd â hen garol traddodiadol (‘O deued pob Cristion’) ac yn ddigon hapus i’w ganu i ddyfnderau’r corn alwminiwm a roddodd Ruth ar fwrdd yn ei fwthyn.

Mae’n anodd amgyffred mor chwyldroadol oedd technoleg Edison ar y pryd. Ond roedd y ‘Gem’ (Model D) ar flaen y gad!

Yn ail bennod y gyfres radio ‘Hen Ferchetan’ mae Sara Huws, o’r East End Women’s Museum (ond bellach o Lyfrgell Prifysgol Caerdydd), yn disgrifio Ruth fel arloeswraig dechnolegol - yn enwedig, meddai Sara, oherwydd i’r ffonograff gael ei marchnata at ddynion yn unig, gyda’r syniad eu bod nhw’n anodd i’w defnyddio, ac felly bod angen sgil gwrywaidd arbennig! Cofiwch nad oedd hi’n gwbl rugl ei Chymraeg, na chwaith yn gerddorol (yn methu canu, na darllen cerddoriaeth) ac felly roedd technoleg yr ‘Edison Gem’ yn hanfodol i’w gwaith. Ar ôl recordio, byddai ei ffrind Morfudd Llwyn Owen yn nodi’r caneuon ar bapur.

Etifeddiaeth

Ymysg y caneuon a gasglwyd gan Ruth mae ‘Cadi Ha’, ‘Angau’, ‘Cariad Cyntaf’ a ‘Deio i Dywyn’. Heb ei gwaith hi, byddai’r rhain wedi gallu diflannu am byth. Mae nifer fawr o’i silindrau ffonograff i’w canfod heddiw yn Amgueddfa Sain Ffagan, ac eraill yng nghasgliad yr EFDSS (English Folk Dance and Song Society) sy’n rhan o archif sain y Llyfrgell Brydeinig.

Dolenni allanol

• Ruth Lewis - Y Bywgraffiadur Cymreig
• ‘Cymwynaswraig Cenedl: Ruth Herbert Lewis (1871–1946) a Chymdeithas Alawon Gwerin Cymru’ : https://www.youtube.com/watch?v=HEXMxvWiWnU&t=1079s Sgwrs gan E. Wyn James dan nawdd Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru ar gyfer Eisteddfod AmGen 2021, gyda chyfraniadau cerddorol gan Menna Thomas, Rhidian Griffiths a Gwenan Gibbard