Neidio i'r cynnwys

Digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd

Oddi ar Wicipedia
Digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd
Enghraifft o'r canlynolDifodiant mawr bywyd Edit this on Wikidata
Dyddiadc. Mileniwm 67. CC Edit this on Wikidata
AchosChicxulub edit this on wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Difodiant mawr, sydyn o dri chwarter holl blanhigyn ac anifeiliaid y Ddaear oedd y digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogene (K-Pg) (a elwir hefyd yn ddifodiant Cretasaidd - Trydyddol (K–T)),[1][2][3] tua 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl (CP). Ac eithrio rhai rhywogaethau ectothermig fel crwbanod y môr a chrocodeiliaid, ni oroesodd unrhyw tetrapodau sy'n pwyso mwy na 25 cilogram (55 pwys).[4] Roedd yn nodi diwedd y Cyfnod Cretasaidd, a chyda hi y cyfnod Mesosöig, tra'n nodi dechrau'r cyfnod Cainosöig, sy'n parhau hyd heddiw.

Yn y cofnod daearegol, mae'r digwyddiad K-Pg wedi'i nodi gan haen denau o waddod o'r enw ffin K-Pg, sydd i'w gael ledled y byd mewn creigiau morol a daearol. Mae'r clai terfyn yn dangos lefelau anarferol o uchel o'r metel iridium, sy'n fwy cyffredin mewn asteroidau nag yng nghramen y Ddaear.[5]

Fel y cynigiwyd yn wreiddiol yn 1980[6] gan dîm o wyddonwyr dan arweiniad Luis Alvarez a'i fab Walter, credir yn gyffredinol bellach mai ardrawiad (impact) comed neu asteroid anferth 10 i 15 cilometr (6 i 9 milltir) a achosodd y difodiant hwn.[7][8] 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl,[9] ac a ddinistriodd yr amgylchedd yn fyd-eang, yn bennaf trwy atal gymylau o lwch a ataliodd yr haul, ac felly ffotosynthesis mewn planhigion a phlancton.[10][11] Ategwyd y rhagdybiaeth hon, a elwir hefyd yn ddamcaniaeth Alvarez, gan ddarganfyddiad y ceudwll (neu 'grater') Chicxulub ym Mhenrhyn Yucatan Gwlff Mecsico yn y 1990au cynnar,[12] a ddarparodd dystiolaeth bendant bod y clai ffin K-Pg yn cynrychioli malurion a achoswyd gan ardrawiad asteroid.[13] Mae'r ffaith bod y difodiant wedi digwydd ar yr un pryd yn darparu tystiolaeth gref eu bod wedi'u hachosi gan yr asteroid.[13] Cadarnhaodd prosiect drilio yn 2016 fod cylch brig Chicxulub yn cynnwys gwenithfaen wedi'i daflu allan o fewn munudau o ddyfnderoedd y ddaear, ond nad oedd yn cynnwys fawr o gypswm, sef y garreg arferol ar wely'r môr sy'n cynnwys sylffad yn y rhanbarth: byddai'r gypswm wedi anweddu a gwasgaru fel aerosol i'r atmosffer, gan achosi effeithiau tymor hir ar yr hinsawdd a'r gadwyn fwyd. Yn Hydref 2019, adroddodd ymchwilwyr fod y digwyddiad wedi asideiddio'r cefnforoedd yn gyflym, gan gynhyrchu cwymp ecolegol sylweddol ac, yn y modd hwn hefyd, wedi cynhyrchu effeithiau hirdymor ar yr hinsawdd. Dyma felly'r rheswm allweddol dros y difodiant torfol ar ddiwedd y Cretasaidd.[14][15] Yn Ionawr 2020, adroddodd gwyddonwyr fod modelu hinsawdd y digwyddiad difodiant yn ffafrio'r effaith asteroid ac nid folcaniaeth, fel a grewyd am beth amser.[16][17][18]

rock striations with dark light boundary and surveying rod
Mae amlygiad ffin K-Pg ym Mharc Talaith Llyn Trinidad, ym Masn Raton Colorado, yn dangos newid sydyn o graig dywyll i liw golau.

Hyd

[golygu | golygu cod]

Mae cyflymdra'r difodiant yn fater dadleuol, oherwydd mae rhai damcaniaethau am ei achosion yn awgrymu difodiant cyflym dros gyfnod cymharol fyr (o ychydig flynyddoedd i ychydig filoedd o flynyddoedd), tra bod eraill yn awgrymu cyfnodau llawer hirach. Mae'r mater yn anodd ei ddatrys oherwydd effaith Signor-Lipps, lle mae'r cofnod ffosil mor anghyflawn fel bod y rhan fwyaf o rywogaethau diflanedig yn ôl pob tebyg wedi marw ymhell ar ôl y ffosil diweddaraf a ddarganfuwyd.[19] Mae gwyddonwyr hefyd wedi dod o hyd i ychydig iawn o welyau parhaus o graig sy'n cynnwys ffosiliau sy'n gorchuddio ystod amser o sawl miliwn o flynyddoedd cyn y difodiant K-Pg i sawl miliwn o flynyddoedd ar ei ôl.[20] Mae cyfradd gwaddodi a thrwch clai K-Pg o dri safle yn awgrymu difodiant cyflym, efallai dros gyfnod o lai na 10,000 o flynyddoedd.[21] Ar un safle ym Masn Denver yn Colorado, wedi i haen derfyn K-Pg gael ei dyddodi, parhaodd anterth y rhedyn am tua 1,000 o flynyddoedd, a dim mwy na 71,000 o flynyddoedd; yn yr un lleoliad, digwyddodd ymddangosiad cynharaf mamaliaid Cainosöig ar ôl tua 185,000 o flynyddoedd, a dim mwy na 570,000 o flynyddoedd, "gan nodi cyfraddau cyflym y difodiant biotig ac adferiad cychwynnol ym Masn Denver yn ystod y digwyddiad hwn." [22]

Tystiolaeth o ardrawiad

[golygu | golygu cod]

Ym 1980, darganfu tîm o ymchwilwyr a oedd yn cynnwys y ffisegydd Luis Alvarez a enillodd Wobr Nobel, ei fab, y daearegwr Walter Alvarez, a'r cemegwyr Frank Asaro a Helen Michel fod haenau gwaddodol a ddarganfuwyd ledled y byd ar y ffin Cretasaidd-Paleogene yn cynnwys crynodiad o iridium lawer gwaith yn fwy na'r arfer (30, 160, ac 20 gwaith mewn tair adran a astudiwyd yn wreiddiol). Mae iridium yn hynod o brin yng nghramen y Ddaear oherwydd ei fod yn elfen sideroffil a suddodd yn bennaf ynghyd â haearn i graidd y Ddaear yn ystod y gwahaniaethu planedol. Gan fod iridium yn parhau i fod yn doreithiog yn y rhan fwyaf o asteroidau a chomedau, awgrymodd tîm Alvarez i asteroid daro'r Ddaear ar adeg y ffin K-Pg.[23] Roedd yna ddyfaliadau cynharach ar y posibilrwydd o ddigwyddiad drwy impact (neu 'ardrawiad'), ond dyma'r dystiolaeth gadarn gyntaf.[24]

Roedd y ddamcaniaeth hon yn cael ei hystyried yn radical pan gafodd ei chynnig yn gyntaf, ond daeth tystiolaeth ychwanegol i'r amlwg yn fuan. Canfuwyd bod y clai terfyn yn llawn sfferi lleia' erioed o graig, wedi'i grisialu o ddefnynnau o graig dawdd a ffurfiwyd gan yr ardrawiad.[25] Nodwyd cwarts sioc a mwynau eraill hefyd yn y ffin K-Pg. [26] [27] Darparodd nodi gwelyau tswnami enfawr ar hyd Arfordir y Gwlff a'r Caribî fwy o dystiolaeth, [28] ac awgrymodd y gallai'r effaith fod wedi digwydd gerllaw - yn ogystal â'r darganfyddiad bod ffin K-Pg wedi dod yn fwy trwchus yn ne'r Unol Daleithiau, gyda metr. -gwelyau trwchus o falurion yn digwydd yng ngogledd New Mexico. [29]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Darllen pellach

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "International Chronostratigraphic Chart". International Commission on Stratigraphy. 2015. Archifwyd o'r gwreiddiol ar May 30, 2014. Cyrchwyd 29 April 2015.
  2. ↑ Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland et al. (7 February 2013). "Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 339 (6120): 684–687. Bibcode 2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261. http://www.cugb.edu.cn/uploadCms/file/20600/20131028144132060.pdf. Adalwyd 1 December 2017.
  3. ↑ Fortey, Richard (1999). Life: A natural history of the first four billion years of life on Earth. Vintage. tt. 238–260. ISBN 978-0-375-70261-7.
  4. ↑ Muench, David; Muench, Marc; Gilders, Michelle A. (2000). Primal Forces. Portland, Oregon: Graphic Arts Center Publishing. t. 20. ISBN 978-1-55868-522-2.
  5. ↑ Schulte, Peter (5 March 2010). "The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary". Science 327 (5970): 1214–1218. Bibcode 2010Sci...327.1214S. doi:10.1126/science.1177265. JSTOR 40544375. PMID 20203042. http://doc.rero.ch/record/210367/files/PAL_E4389.pdf.
  6. ↑ Alvarez, Luis (10 March 1981). "The Asteroid and the Dinosaur (Nova S08E08, 1981)". IMDB. PBS-WGBH/Nova. Cyrchwyd 12 June 2020.
  7. ↑ Sleep, Norman H.; Lowe, Donald R. (9 April 2014). "Scientists reconstruct ancient impact that dwarfs dinosaur-extinction blast". American Geophysical Union. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 January 2017. Cyrchwyd 30 December 2016.
  8. ↑ Amos, Jonathan (15 May 2017). "Dinosaur asteroid hit 'worst possible place'". BBC News Online. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 March 2018. Cyrchwyd 16 March 2018.
  9. ↑ Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland et al. (7 February 2013). "Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 339 (6120): 684–687. Bibcode 2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261. http://www.cugb.edu.cn/uploadCms/file/20600/20131028144132060.pdf. Adalwyd 1 December 2017.Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland; Smit, Jan (7 February 2013).
  10. ↑ Alvarez, L W; Alvarez, W; Asaro, F; Michel, H V (1980). "Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction". Science 208 (4448): 1095–1108. Bibcode 1980Sci...208.1095A. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054. https://pdfs.semanticscholar.org/f23d/f624d2e7d945277a4c06d6d66008eb0f4242.pdf.
  11. ↑ Vellekoop, J.; Sluijs, A.; Smit, J.; Schouten, S.; Weijers, J. W. H.; Sinninghe Damste, J. S.; Brinkhuis, H. (May 2014). "Rapid short-term cooling following the Chicxulub impact at the Cretaceous-Paleogene boundary". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 111 (21): 7537–41. arXiv:3. Bibcode 2014PNAS..111.7537V. doi:10.1073/pnas.1319253111. PMC 4040585. PMID 24821785. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4040585.
  12. ↑ Hildebrand, A. R.; Penfield, G. T.; Kring, David A.; Pilkington, Mark; Camargo Z., Antonio; Jacobsen, Stein B.; Boynton, William V. (1991). "Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatán peninsula, Mexico". Geology 19 (9): 867–871. arXiv:2. Bibcode 1991Geo....19..867H. doi:10.1130/0091-7613(1991)019<0867:ccapct>2.3.co;2. https://archive.org/details/sim_geology_1991-09_19_9/page/867.
  13. ↑ 13.0 13.1 Schulte, P.; Alegret, L.; Arenillas, I.; Arz, J. A.; Barton, P. J.; Bown, P. R.; Bralower, T. J.; Christeson, G. L. et al. (5 March 2010). "The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary". Science 327 (5970): 1214–1218. arXiv:1. Bibcode 2010Sci...327.1214S. doi:10.1126/science.1177265. PMID 20203042. http://doc.rero.ch/record/210367/files/PAL_E4389.pdf.
  14. ↑ Joel, Lucas (21 October 2019). "The dinosaur-killing asteroid acidified the ocean in a flash: the Chicxulub event was as damaging to life in the oceans as it was to creatures on land, a study shows". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 October 2019. Cyrchwyd 24 October 2019.
  15. ↑ Henehan, Michael J. (21 October 2019). "Rapid ocean acidification and protracted Earth system recovery followed the end-Cretaceous Chicxulub impact". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 116 (45): 22500–22504. Bibcode 2019PNAS..11622500H. doi:10.1073/pnas.1905989116. PMC 6842625. PMID 31636204. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6842625.
  16. ↑ Joel, Lucas (16 January 2020). "Asteroid or Volcano? New Clues to the Dinosaurs' Demise". The New York Times. Cyrchwyd 17 January 2020.
  17. ↑ Hull, Pincelli M.; Bornemann, André; Penman, Donald E. (17 January 2020). "On impact and volcanism across the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 367 (6475): 266–272. Bibcode 2020Sci...367..266H. doi:10.1126/science.aay5055. PMID 31949074. https://science.sciencemag.org/content/367/6475/266. Adalwyd 17 January 2020.
  18. ↑ Chiarenza, Alfio Alessandro; Farnsworth, Alexander; Mannion, Philip D.; Lunt, Daniel J.; Valdes, Paul J.; Morgan, Joanna V.; Allison, Peter A. (2020-07-21). "Asteroid impact, not volcanism, caused the end-Cretaceous dinosaur extinction" (yn en). Proceedings of the National Academy of Sciences 117 (29): 17084–17093. Bibcode 2020PNAS..11717084C. doi:10.1073/pnas.2006087117. ISSN 0027-8424. PMC 7382232. PMID 32601204. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7382232.
  19. ↑ Signor, Philip W., III; Lipps, Jere H. (1982). "Sampling bias, gradual extinction patterns, and catastrophes in the fossil record". In Silver, L.T.; Schultz, Peter H. (gol.). Geological implications of impacts of large asteroids and comets on the Earth. Special Publication 190. Boulder, Colorado: Geological Society of America. tt. 291–296. ISBN 978-0-8137-2190-3. OCLC 4434434112. Cyrchwyd October 25, 2015.
  20. ↑ MacLeod, N.; Rawson, P.F.; Forey, P.L.; Banner, F.T.; Boudagher-Fadel, M.K.; Bown, P.R.; Burnett, J.A.; Chambers, P. et al. (1997). "The Cretaceous–Tertiary biotic transition". Journal of the Geological Society 154 (2): 265–292. Bibcode 1997JGSoc.154..265M. doi:10.1144/gsjgs.154.2.0265.
  21. ↑ Mukhopadhyay, Sujoy (2001). "A Short Duration of the Cretaceous-Tertiary Boundary Event: Evidence from Extraterrestrial Helium-3". Science 291 (5510): 1952–1955. Bibcode 2001Sci...291.1952M. doi:10.1126/science.291.5510.1952. PMID 11239153. https://authors.library.caltech.edu/36545/7/Mukhopad3.sup.pdf.
  22. ↑ Clyde, William C.; Ramezani, Jahandar; Johnson, Kirk R.; Bowring, Samuel A.; Jones, Matthew M. (15 October 2016). "Direct high-precision U–Pb geochronology of the end-Cretaceous extinction and calibration of Paleocene astronomical timescales". Earth and Planetary Science Letters 452: 272–280. Bibcode 2016E&PSL.452..272C. doi:10.1016/j.epsl.2016.07.041.
  23. ↑ Alvarez, L W; Alvarez, W; Asaro, F; Michel, H V (1980). "Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction". Science 208 (4448): 1095–1108. Bibcode 1980Sci...208.1095A. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054. https://pdfs.semanticscholar.org/f23d/f624d2e7d945277a4c06d6d66008eb0f4242.pdf.Alvarez, L W; Alvarez, W; Asaro, F; Michel, H V (1980).
  24. ↑ de Laubenfels, M W (1956). "Dinosaur extinction: One more hypothesis". Journal of Paleontology 30 (1): 207–218. JSTOR 1300393. https://archive.org/details/sim_journal-of-paleontology_1956-01_30_1/page/207.
  25. ↑ Smit J.; Klaver, J. (1981). "Sanidine spherules at the Cretaceous-Tertiary boundary indicate a large impact event". Nature 292 (5818): 47–49. Bibcode 1981Natur.292...47S. doi:10.1038/292047a0.
  26. ↑ Bohor, B. F.; Foord, E. E.; Modreski, P. J.; Triplehorn, D. M. (1984). "Mineralogic evidence for an impact event at the Cretaceous-Tertiary boundary". Science 224 (4651): 867–9. Bibcode 1984Sci...224..867B. doi:10.1126/science.224.4651.867. PMID 17743194. https://archive.org/details/sim_science_1984-05-25_224_4651/page/n93.
  27. ↑ Bohor, B. F.; Modreski, P. J.; Foord, E. E. (1987). "Shocked quartz in the Cretaceous-Tertiary boundary clays: Evidence for a global distribution". Science 236 (4802): 705–709. Bibcode 1987Sci...236..705B. doi:10.1126/science.236.4802.705. PMID 17748309. https://zenodo.org/record/1230978.
  28. ↑ Bourgeois, J.; Hansen, T. A.; Wiberg, P. A.; Kauffman, E. G. (1988). "A tsunami deposit at the Cretaceous-Tertiary boundary in Texas". Science 241 (4865): 567–570. Bibcode 1988Sci...241..567B. doi:10.1126/science.241.4865.567. PMID 17774578.
  29. ↑ Nichols, D. J.; Johnson, K. R. (2008). Plants and the K–T Boundary. Cambridge, England: Cambridge University Press.

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Digwyddiad_difodiant_Cretasaidd-Paleogenaidd&oldid=13346153"