Tatarlar
Tatarlar |
---|
Orhon-Enisey yazıları |
Umumiy sayısı |
kerçek malümat belli degil |
Oturğan regionları |
Rusiye • Ukraina (Qırım) • Orta Asiya • Türkiye • Romaniya • Lehistan • Litvaniya ve başqa memleketler |
Tili |
Qırımtatar tili • Qazantatar tili • Sibirtatar tili • Tadar tili (hakas tili) |
Dini |
İslâm • hristianlıq • ateizm • tañrılıq |
Tatarlar (qadimiy türk tilinde 𐱃𐱃𐰺, ) — bir qaç manada qullanılğan etnonim: bir qadimiy türk qabilesi[1], Tatar Qağanlığı, Avar Qağanlığı ve Cengiz Hanıñ imparatorluğunu yarattılar; qırımtatarlarnıñ öz adı[2][3]; türkiy tillerde laf etken, çeşit memleketlerde (Rusiyede, Ukrainada [Qırım], Türkiyede, Orta Asiyada ve Avropada [Litvaniya, Lehistan]) yaşağan bir qaç halq. Uluğ Ulus vaqtında bir millet olğan edi, Uluğ Ulus dağılğan soñ dört dane tatar devleti peyda oldı: Qırım Hanlığı — qırımtatarlar, Qazan Hanlığı — qazan tatarları, Sıbır Hanlığı — sibir tatarları, Hacıtarhan Hanlığı — hacıtarhan tatarları[4], şunıñ içün şimdiki vaqıtta bu çeşit halqlar.
Etnonimniñ tarihı
[deñiştir | kodunı deñiştir]«Tatar» etnonimi birinci sefer qadimiy türk tilinde yazılğan Orhon-Yenisey yazılarında añıla: 𐰆𐱃𐰔⁚𐱃𐱃𐰺⁚𐰉𐰆𐰑𐰣 (), latin elifbesinde — Otuz Tatar Bodun[5] ve 𐱃𐰸𐰔⁚𐱃𐱃𐰺 (), latin elifbesinde — Tokuz Tatar[6][7][8][9], zemaneviy qırımtatarca — Doquz Tatar.
Öyle sözler Orhon-Enisey yazılarında daa bar — 𐰆𐰍𐰕: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐱃𐰸𐰕: 𐱃𐱃𐰺: 𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀: 𐱅𐰃𐰼𐰃𐰠𐰯: 𐰚𐰠𐱅𐰃 (oguz bodun tokuz tatar birle tirlip kelti)[5], zemaneviy qırımtatarca — «Oğuz halqı (oguz commoners) doquz tatarlarnen beraber keldi»[10][7].
Uluğ Ulusta
[deñiştir | kodunı deñiştir]Qırım Hanlığında «tatar» etnonimi
[deñiştir | kodunı deñiştir]Tatarlar Qırım hanlarınıñ unvanında añılğan edi — «sansız köp tatar padişahı». Meselâ, 1634 senesi Canibek Geray Lehistan qıralına şöyle yazğan: «Aqkermanda olan tatardan ve Qırımda olan tatardan, ve ğayrıdan Leh vilâyetine ve köy ve kentlerine zerre qadar zarar ve ziyan olmazdır»; Murad Geray muhabbetnamesinde şöyle yazğan: «qamu tatarnıñ uluğ padişah». 1642 senesi Qırım beyi Cantemir çar Mihail Födoroviçke şöyle yazğan: «cümle Qırım tatarlarnı cavlay cibermeske». Canibek Geray seferden Bağçasarayğa qaytqanda: «barça asakir-i tatar birle sağ ve salim mübarek Bağçasaray tahtımızğa kelip olturdıq» dep yazğan. Osmanlı vesiqalarında Qırım hanlarına sıqça "tatar hanı" dep aytılğan: «Leh qıralı, tatar hanına virgüsin her sene vaqtıyle tamaman gönderüb, dostluq eyleye»[2].
Hoca Sinanıñ inşaat cedvelisinde Kezlevde Camisi Tatar Han mesciti imzalamağan[11].
Evliya Çelebiniñ tarihiy eserlerde tatarlar
[deñiştir | kodunı deñiştir]Evliya Çelebi, beli türk seyaatçısı, «Seyaat kitabında» Qırım aqqında öyle yazılğan edi[12][13]:
“ | Böyleliknen, Qırım halqqa Sulaat halqı deyler. Sulaat — tatar devlettir degenden soñ, [anda tasdıqla] ki, Hind ve Sind halqları, Kaşmir ve Gülkend-dekend, Çin ve Maçin, Qatay ve Hotan, Fagfur ve Özbek, Balq ve Buhara, Acem devleti ve Horasan, Qazaq devleti ve Türkistan devleti, Mahan devleti, moğol ve boğol halqları, qaytaqnıñ ve Dağıstanıñ halqları, noğay ve qalmağ halqları, heşdek halqı, moskov halqı, lehiler, lipka musulman halqı, macar ve Qırım halqları, ve episi olıp yetmiş yedi çeşit halqlar, – olar epsi tatarlar dep tasdıqlayla, Sulaatnıñ halqı. İsveç qıralınıñ topraqlarda bile, Mosquviyada tatar-heşdek kibi, on eki yüz bin tatar qorantalarnen köçip yüre. Osmanlar da, ve epsi türkmen halqı – tatarlar. | ” |
“ | Şeylernin kerçek vaziyetini baqarsıñız, qara ve beyaz araplarnı — Aziz İsmailniñ torunlarnı — köz ögüne almamağa, epsi indular, acemler ve özbekler, muğallar ve boğollar, çinler ve maçinler, Qatay ve Khotan [halqları], fagfurlar ve qazaqlar, türkmenler, mosquvitler ve madyarlar toplamda toplam 370 Kâfiristanıñ halq bar, tüm bu halqlar Tatarlardan keleler. Böyle arap ve acem, latin ve kıpti tarihçilerinin yanı sıra, yunan halqıñın tarihçilerini yazalar. <...> Büyük küç saibi olğan Cengiz hanıñ ilk balaları Qırımda yerleştiler. | ” |
Avropada «tatar» etnonimi
[deñiştir | kodunı deñiştir]-
İslâm Geray — ulu tatar hanı.
-
Qırım Hanlığınıñ aqqıqıy tuğrası[16]
Rusiyede «tatar» etnonimi
[deñiştir | kodunı deñiştir]Rusiye İmperiyasınıñ vaqtında daa bir qaç türkiy halqqa tatar adı berilgen dep sayıla (meselâ, qumuqlar — Dağıstan tatarları, azerler — Kavkaz tatarları ve ilâhre), amma olarnıñ çoqusı bu isimden vazgeçti.
Qırımtatar edebiyatında «tatar» etnonimi
[deñiştir | kodunı deñiştir]- «Tatar tügülmen, degenlerge!» — Bekir Çoban-zade.
- «Keçmişteki suçlarımız» — Bekir Çoban-zade.
- «Caş tatarlarğa» — Amdi Giraybay.
- «Tatar içün» — Amdi Giraybay.
- «Ant etkenmen» — Noman Çelebicihan: „Ant etkenmen, tatarlarnıñ yarasını sarmağa“.
- «Tatarlar Yurdu» — Noman Çelebicihan.
- «Savluqman qal, tatarlıq...» — Noman Çelebicihan.
- «Qorqmañız, Tatarlar!» — Şakir Selim.
- «Tatarım!» — Cemil Kermençikli.
- «Tatar barmı dep sorağanlarğa» — Memet Niyazi.
Tatar halqları bugün
[deñiştir | kodunı deñiştir]Şuña da baqıñız
[deñiştir | kodunı deñiştir]İhtar
[deñiştir | kodunı deñiştir]Menbalar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- ↑ Valiahmet, 2012
- ↑ 2,0 2,1 К истории крымскотатарской дипломатии / 7 18 dekabrniñ 2019 s. arhivlengen.
- ↑ Bekirov N. V.: «К вопросу о названии и самоназвании крымских татар»
- ↑ Büyük Rusiye Entsiklopediyası: ТАТАРЫ 20 oktâbrniñ 2020 s. arhivlengen. — „В пределах этих государств сложились совр. этнотерриториальные группы Т.: в Волго-Уральском регионе – казанских Т. (см. в статьях Казанское ханство, Татарстан), касимовских Т. и мишарей (см. Касимовское царство), в Нижнем Поволжье – астраханских Т. (см. Астраханское ханство), в Зап. Сибири – сибирских Т. (см. Сибирское ханство); как особый народ сформировались крымские татары“.
- ↑ 5,0 5,1 Kül Tiğin (Gültekin) Yazıtı Tam Metni (Full text of Kul Tigin monument with Turkish transcription). 2014 aprelniñ 5 teşkerilgen.
- ↑ Bilge Kağan Yazıtı Tam Metni (Full text of Bilge Khagan monument with Turkish transcription). 2014 aprelniñ 5 teşkerilgen.
- ↑ 7,0 7,1 The Kultegin's Memorial Complex. 2014 aprelniñ 5 teşkerilgen.
- ↑ Ross, E. Denison; Vilhelm Thomsen. “The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering”. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London. 5 (4, 1930): 861—876.
- ↑ Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter. Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées — Helsingfors, Impr. de la Société de littérature finnoise, 1896. — P. 140.
- ↑ Doquz tatar — halqnıñ kerçek adıdır
- ↑ Мечеть Джума-Джами//Крым.Реалии
- ↑ Челеби, Эвлия: Книга путешествий: Крым и сопредельные области (Описание границ страны сулаат, владений рода чингизидов, первого рубежа – мощной крепости Ор, то есть Ферах-Керман), 17 век
- ↑ Челеби, Эвлия: Книга путешествий: Крым и сопредельные области (Рассказ о местах паломничества в окрестностях Бахчисарая, о похороненных властителях и султанах прошлого, о шейхах, кадиях и великих святых, согласных с волей господа, о прощенных падишахах, которые попрощались с бренными богатствами и перешли во власть вечную, да освятит Бог их гробницы светом прощения, о полных света гробницах предсказателей, имамов-муджтехидов и газиев-муджахедов), 17 век
- ↑ «Küçük» Avropada kiçkine degil, ve «Büyük» ulu degil. Avropada «küçük» — cenüptir, ve «büyük» — simaldır. Meselâ, Büyük Britaniyanıñ adı öyle, çünki o şimal tarafından Frenkistanıñ Bretandan bar ola. Ya da daa birdane misal: Little Novgorod → Нижний Новгород. Tarihçisı Gorshenina Svetlana yaza: «Название „Малая Татария“ отличало эту территорию от (Великой) Татарии — тех земель Центральной и Северной Азии, которые населяли узбеки, кергезы (следует отличать от киргизов), каракалпаки и другие»
- ↑ Gorshenina, 2014. saife 242—244
- ↑ Hakimov R. S. Рафаэль Хакимов: «Обращаясь к Средневековью, важно не смешивать татар и монгол»(rus.). www.business-gazeta.ru. Газета.ру (Şablon:Str ≠ len). 2020 yanvarniñ 21 teşkerilgen.
Bağlatınlar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- Чем чревато искажение стихотворения «Ант эткенмен»? 23 fevralniñ 2020 s. arhivlengen. — Avdet (gazeta), Riza Fazıl
Kitaplar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- Садур Валиахмет Тюрки, татары, мусульмане / И. З. Мухамеджанов. — М: Марджани, 2012. — С. 250. — 400 с. — ISBN 978-5-903715-31-2
- Gorshenina, Svetlana. L'invention de l'Asie centrale: histoire du concept de la Tartarie à l'Eurasie. — Droz, 2014. — 702 p. — ISBN 9782600017886
Bu maqale qırımtatarca vikipediyanıñ yahşı maqalelerinden biridir. |