جەیمس واتسن

جەیمس واتسن
James Dewey Watson
لەدایکبوون	James Dewey Watson  ٦ی نیسانی ١٩٢٨  (تەمەن ٩٦ ساڵ) شیکاگۆ
پەروەردە	دکتۆرا
زانکۆ	Indiana University Bloomington زانکۆی شیکاگۆ South Shore High School
پیشە	ژینناس، جینناس، zoologist، biochemist، molecular biologist، academic، مامۆستای زانکۆ، کیمیازان، فیزیکزان، نووسەر، biophysicist
شوێنکار	Cold Spring Harbor Laboratory (١٩٦٨–٢٠٠٧) زانکۆی کامبریج زانکۆی ھارڤارد پەیمانگا نەتەوەییەکانی تەندروستی ولایەتە یەکگرتووەکان
کارەکان	Molecular Biology of the Gene، The Double Helix
باوان	James Dewey Watson
خەڵاتەکان	مێدالیای کۆپلی (In recognition of his tireless pursuit of DNA, from the elucidation of its structure to the social and medical implications of the sequencing of the human genome.، ١٩٩٣) مەدالیای ئازادی سەرۆکایەتی (١٩٧٧) Lomonosov Gold Medal (١٩٩٤) Albert Lasker Award for Basic Medical Research (١٩٦٠) Canada Gairdner International Award (٢٠٠٢) Knight Commander of the Order of the British Empire (٢٠٠٢) خەڵاتی نۆبێل لە زانستی ئەرکی ئەندام و پزیشکی (٨٥٬٧٤٠ کرۆنی سوێدی، فڕانسس کریک، مۆریس ویڵکنس، for their discoveries concerning the molecular structure of nucleic acids and its significance for information transfer in living material، ١٩٦٢) Guggenheim Fellowship (١٩٦٥) Philadelphia Liberty Medal (٢٠٠٠) National Medal of Science (١٩٩٧) John J. Carty Award for the Advancement of Science (http://www.nasonline.org/programs/awards/john-j-carty-award.html، ١٩٧١) EMBO Membership (١٩٨٥–) honorary doctor of the Autonomous University of Barcelona (٢٠٠٥) Foreign Member of the Royal Society (١٩٨١) Mendel Medal (٢٠٠٠) Masaryk University Gold Medal (١٩٩٨) honorary doctor of the Hofstra University Guggenheim Fellowship (١٩٨٣) Othmer Gold Medal (٢٠٠٥) Karl Landsteiner Memorial Award
واژوو

جەیمس دێوێی واتسن (بە ئینگلیزی: James Dewey Watson؛ لە دایک بووی ٦ی نیسانی ١٩٢٨) زانایەکی ئەمریکییە لە بواری زیندەزانی گەردی، بۆماوەزانی و ئاژەڵناسیی.

لە ساڵی ١٩٥٣ لەگەڵ فڕانسس کریک توێژینەوەیەکی ئەکادیمیان بڵاو کردەوە و پێشنیازی ئەوەیان کرد کە گەردی DNA پێکھاتەیەکی دووانەی لوولخواردووە (پێچاوپێچ). واتسن، کریک و ماوریس ویلکینز بە ھاوبەشی خەڵاتی نۆبڵیان لە ساڵی ١٩٦٢ پێبەخشرا لە بواری فیسیۆلۆژی یان پزیشکیی «بۆ دۆزینەوەی پێکھاتەی گەردیی ترشی ناوەکی و گرنگی ئەمە لە گواستنەوەی زانیاری لە تەنی زیندوو».

واتسن بڕوانامەی لە زانکۆی شیکاگۆ (بەکەلۆریۆس ساڵی ١٩٤٧) و لە زانکۆی ئیندیانا (دکتۆرا لە ساڵی ١٩٥٠) بەدەستھێنا. واتسن دوای ساڵێک لە توێژینەوەی دوای دکتۆرا لە زانکۆی کۆپنھاگن لەگەڵ ھارمەر کاڵکار و ئۆلێ مالۆی، لە تاقیگەی کاڤێندیش لە زانکۆی کامبریج لە ئینگەڵتەڕا کاری کرد کە ھەر لەوێش بۆ یەکەمجار ھاوکارە داھاتووەکەی فڕانسس کریکی بینی.

لە ساڵانی ١٩٥٦ بۆ ١٩٧٦، واتسن لە بەشی زیندەوەرزانی لە زانکۆی ھاڕڤارد خەریکی ئەنجامدانی توێژینەوە بوو لەسەر زیندەزانی گەردی. لە ساڵی ١٩٦٨ وەک بەڕێوەبەری تاقیگەی (کۆلد سپرینگ ھاربۆر) دەست بەکاربوو، بەمەش بەشێوەیەکی بەرچاو ئاستی دابینکردنی بودجە و ئەنجامدانی توێژینەوەی زیادکرد. لەم تاقیگەیەدا ئاراستەی توێژینەوەی خۆی گۆڕی بۆ شێرپەنجە، ھەروەھا تاقیگەکەی کردە ناوەندێکی جیھانی پێشەنگ لە بواری زیندەزانی گەردی. لە ساڵی ١٩٩٤ بووە سەرۆکی تاقیگەکە و بۆ ماوەی ١٠ ساڵ لەوێ خزمەتی کرد. دوای ئەوە وەک ڕاوێژکار دەستنیشانکرا و خزمەتی کرد تا خۆی دەستی لەکارکێشایەوە ساڵی ٢٠٠٧ پاش ئەوەی بانگەشەی ئەوەی کرد کە پەیوەندی بۆماوەیی ھەیە لە نێوان زیرەکی و ڕەگەز. لە ساڵی ٢٠١٩ و دوای بڵاوبوونەوەی فلیمێکی دۆکیۆمێنتاریی کە تێیدا واتسن بیروڕاکانی دەربارەی ڕەگەز و زیرەکی دووبارە کردەوە، تاقیگەی (کۆلد سپرینگ ھاربۆر) ئەو بڕوانامانەی کە بە فەخری پێی بەخشیبوو ھەڵوەشاندەوە و ھەموو پەیوەندییەکی لەگەڵ پچڕاند. واتسن زۆر پەرتووکی زانستی نووسیوە، لەوانە پەرتووکی پڕۆگرامی خوێندن بەناوی زیندەزانی گەردی جین (١٩٦٥) و پڕفرۆشترین پەرتووکی بەناوی دووانەی لوولخواردوو (١٩٦٨).

ژیان و خوێندن

جەیمس دی واتسن لە ٦ی نیسانی ١٩٢٧ لە شیکاگۆ لە دایک بووە، وەک تاقە کوڕی جین (میچڵ) و جەیمس دی واتسن، خاوەنکارێک کە وەچەکەی بەزۆری دەگەڕێتەوە بۆ کۆچبەری داگیرکاری ئینگلیز بۆ ئەمریکا. باپیری (باوکی دایکی)، لاوچلین میچڵ، بەرگدرووێک بوو لە گلاسگۆی سکۆتڵەندا و دایکیشی، لیزی گلیسۆن، لە دایک و باوکێکی ناوچەی تیپێراری بوو لە ئێرلەندا. وەک کاسۆلیکێک گەورە بوو، دواتر خۆی وەک «ھەڵاتوویییەک لە ئایینی کاسۆلیک» ناساند. واتسن لە بەشی باشووری شیکاگۆ گەورە بوو و چووەتە قوتابخانەی حکومی لەوانە قوتابخانەی (ھۆڕەیس مان) ی ناسراو بە (گرامەر سکوڵ) و ئامادەیی ساوس شۆڕ. زۆر دڵخۆش دەبوو بە سەیرکردنی باڵندە، ھەمان خولیای باوکیشی بوو، بۆیە بە باڵندەناس دادەنرا. واتسن بەشداری کورتەتاقیکردنەوەی منداڵانی کرد کە پڕۆگرامێکی باوی ڕادیۆیی بوو کە جۆرێک لە ڕووبەڕووبوونەوەی تێدابوو بۆ منداڵی ژیر لە وەڵامدانەوەی پرسیارەکان. بەھۆی سیاسەتی لیبڕاڵانەی سەرۆکی زانکۆ ڕۆبێرتس ھەتچینس، واتسن توانی لە زانکۆی شیکاگۆ وەربگیرێت و لەوێ زەمالەی خوێندنی پێبەخشرا لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا. دوای خوێندنەوەی پەرتووکی ئێرڤین شروێدینگەر بە ناوی (ژیان چییە؟) لە ساڵی ١٩٤٦، واتسن ئارەزووی کارکردنی لەبواری خوێندنی باڵندەزانییەوە بۆ بۆماوەزانی گۆڕی. واتسن لە ساڵی ١٩٤٧ بڕوانامەی بەکەلۆریۆسی لە ئاژەڵناسی بەدەستھێنا لە زانکۆی شیکاگۆ. لە ژیاننامەکەی خۆیدا، بەناوی «خۆت لە کەسانی بێزارکەر بەدوور بگرە»، واتسن باسی زانکۆی شیکاگۆی کردووە وەک «پەیمانگایەکی ئەکادیمی ئارام کە توانای بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و پابەندییەکی ئەخلاقی کە نەیەڵێت ئەو گەمژانە ئازار بچێژن کە ئاستەنگ دەخەنە بەر گەڕان بەدوای ڕاستیدا»، کە ئەمە پێچەوانەی ئەزموونەکانی دواتری بوو.

لە ساڵی ١٩٤٧ واتسن زانکۆی شیکاگۆی جێھێشت تا ببێتە قوتابی دکتۆرا لە زانکۆی ئیندیانا، کە ئامادەبوونی براوەی خەڵاتی نۆبل ھێرمان جۆسێف موڵەر لە بڵۆمینگتۆم بۆ ساڵی ١٩٤٦ جێگای سەرنج بوو بۆی، کە لە چەند توێژینەوەیەکی گرنگ لە ساڵانی ١٩٢٢، ١٩٢٩ و ١٩٣٠یەکاندا گشت تایبەتمەندییەکانی بۆماوەی گەردی دانا کە شروێدینگەر لە ساڵی ١٩٤٤ لە کتێبەکەیدا پێشکەشی کرد. بڕوانامەی دکتۆراکەی لە ساڵی ١٩٥٠ لە زانکۆی ئیندیانا بەدەستھێنا؛ سالڤادۆر لوریا سەرپەرشتیاری تێزی دکتۆراکەی بوو.

پیشەو توێژینەوە

لە بنەڕەتدا، واتسن بەھۆی کارەکانی سالڤادۆر لوریاوە سەرنجی کەوتە سەر زیندەزانی گەردی. سەرەنجام لوریا بە ھاوبەشی بووە خاوەنی خەڵاتی نۆبڵ بۆ فیسیۆلۆژی یان پزیشکیی لە ساڵی ١٩٦٩ لەسەر تاقیکردنەوەی لوریا-دێلبروک، کە دەربارەی سروشتی گۆڕانی بۆماوەیی بوو. ئەو بەشێک بوو لە گروپی توێژەرە بەربڵاوەکان کە ئەو ڤایرۆسانەیان بەکاردەھێنا کە بەکتریای ژەھراوی دەکردو ناونرابوو ڤایرۆسی بەکتریاکوژ. خۆی و ماکس دێلبروک سەرقافلەی «گروپی ڤایرۆسی مشەخۆر» بوون، کە گروپێکی نوێ و بزاڤێکی گرنگ بوو لەلایەن بۆماوەزانەکانەوە لە سیستەمەکانی تاقیکردنەوەی درۆسۆفیلا (کە مێشێکی بچووک بوو) بۆ بۆماوەزانی بەکتریایی. لە سەرەتای ١٩٤٨دا واتسن توێژینەوەی دکتۆراکەی لە تاقیگەی لوریا لە زانکۆی ئیندیانا دەستپێکرد. ئەو بەھارە، بۆ یەکەمجار لە شوقەی لوریا چاوی کەوت بە دێلبروک و بۆ جارێکی تریش لە ھەمان ھاویندا چاوی پێکەوتەوە لە میانی یەکەم گەشتی واتسن بۆ تاقیگەی کۆڵد سپرینگ ھاربۆر. گروپی ڤایرۆسی مشەخۆری بەکتریا بریتی بوو لە زانستگەیەک کە واتسن وەک زانایەک کاری تێدا دەکرد. ئەندامەکان ھەستیان بەوە کرد کە لەسەر ڕێچکەی دۆزینەوەی سروشتی فیزیکی جیناتن. لە ساڵی ١٩٤٩ واتسن لەگەڵ فێلیکس ھاورۆویتز بەشداری خولێکی کرد کە بیروباوەڕی باوی ئەو کاتەی لەخۆگرتبوو کە دەیگووت جینەکان بریتین لە پڕۆتین و دەشتوانن خۆلەبەرگرتنەوە (چاپکردنی خود) ئەنجام بدەن. پێکھاتە گەردییە سەرەکییەکەی تری کڕۆمۆسۆم، DNA، بەشێوەیەکی بەرفراوان بە «تێترانوکلیۆتایدی گەمژە» دادەنرا، کە تەنیا ڕۆڵی پێکھاتەیی دەگێڕا لە پشتگیریکردنی پڕۆتینەکان. تەنانەت لە کاتێکی زووەوە واتسن، لەژێر کاریگەری گروپی ڤایرۆسی مشەخۆری بەکتریا، ئاگاداری تاقیکردنەوەی ئاڤێری-ماکلەۆد-مەککارتی بوو کە پێشنیازی دەکرد DNA بریتییە لە گەردی جینات. پڕۆژەی توێژینەوەکەی واتسن بەکارھێنانی تیشکی ئێکس بۆ ناچالاککردنی ڤایرۆسی بەکتریایی لەخۆگرتبوو.