Ӏовхой
| Йукъаралла | |
| Ӏовхой | |
|---|---|
 | |
| Этноиерархи | |
| Раса | кавказан |
| Йукъара хаамаш | |
| Мотт |
нохчийн меттан Ӏовхойн диалект |
| Дин |
• дин • ислам (суннийш) |
| Къам | нохчий |
| Таханлера дӀасакхалхар | |
 Росси: хууш дац Нохчийчоь: хууш дац ДегӀаста: хууш дац |
|
| Хьалхалера дӀасакхалхар | |
|
Къилбаседа Кавказ: |
|
 |
|
Ӏовхой[1] — кхин цӀе нох. нахчо/нохчо[2] — нохчийн этнографин тоба[3][4][5][6], ширалехь дуьйна бехаш бу Теркан-ГӀойхин шина хин йукъехь. Нохчийн ламастехь лоруш бу этноиерархин тукхам санна.
Ӏовхой бехаш бу йуккъерчу ДегӀастана Ӏовхойн, Хаси-Эвлан, Бабаюртан, Казбековн, Кизилюртан кӀоштанашкахь. Мотт — нохчийн меттан Ӏовхойн диалект. Дин — ислам.
ХӀоттам
[бӀаьра нисйан | нисйан]Тайпанаш: Барчхой, Бийтарой, Билтой, Боной, Ваьппий, ГӀулой, Жей (Жевой), Зандакъой, ЗӀогой, Кевой, Кхархой, Къавстой (Къовстой)?, Мержой, Ноккхой, Овршой, Пешхой, Пхьарчхой, Салой, ЦӀечой, ЦӀонтарой, Чонтой, Чунгарой, ЧӀаьнтий, Чхьарой, Шинрой, Ӏаккой.
Истори
[бӀаьра нисйан | нисйан]Шира истори
[бӀаьра нисйан | нисйан]
ХӀинцалерачу талламхошна Ӏовха Ӏовхой охьахевшина зама ца йевза. Охьаховшар генара хилар гойту уггаре ширачу эвлан цӀеро — Ширча-Эвла/Ширча-Йурт. Нохчийн талламхочо-мохкӀаморхочо, хьехархочо, халкъан поэто А. С. Сулеймановс чӀагӀдора, аренан хаамашца, цхьаьна могӀара Пхьарчхошка эвланца, йуккъера бӀешерера эвла Ширча-Йурт йара уггаре шира Ӏовхой хевшина меттиг. Бахархой тӀекхетар бахьнехь нийса кхузара дӀасабаьржина ГӀой-хин, Теркан кӀошташка, Каспий-хӀорд тӀекхаччалц[7]. Меттигера бахархой автохтонаш хилар гойту цӀенна нохчийн цӀераш хилар йерриг аьлчи санна нах бехачу меттигийн.
XVI—XVIII бӀешерашкахь Ширча-Йурт йара ломан кӀажера ГӀой-хин тӀиера Яьсси тӀекхаччалц уггаре йаккхийчех Ӏовхойн эвла. Нохчийн Ӏилманчо, и.Ӏ.к. А. А. Адилсултановс дийцарехь, оцу муьрехь а эвлахь хилла ийна тайпанаш[8]. Ширча-Эвла хьахайо XVII—XVIII бӀешерийн оьрсийн документашкахь йоккха йуьрт Старый Окох (Шира Окох) аьлла[9][10].
Малхбузера тайпанаш охьахевшина мехкашкахь ширачу заманахь дуьйна даьхна, «авхат» цӀарца Геродота (вайн эрал V бӀешо) хьахийна долу нохчийн тайпа Iавхар. Цундела и тайпанаш кхуза дахкале хӀокху махкахь бехаш хила Ӏавхой цӀе йолу нохчий. Булан-Сухь, ГӀазар-гӀалахь, Бони-Эвлахь, Яман-Сухь археологашна карийначу вайн эрал III бӀешо хьалхара – вайн эрера хьалхарчу бӀешерийн материалаш дуьйцу, и латташ оцу муьрехь дӀалаьцна хилла нохчаша. Иштта ГIазар-ГIала кхоллайелла вайн эрал I бӀешо хьалха. IV бӀешарахь гӀалин гуонаха вал бира, цуо гойту аренашкара кхерам кхоллабалар. VII бӀешарахь гӀап йуьйжира гӀазарийн ницкъаца, цара оцу меттигехь йуьйгӀира шайн чӀагӀо. Амма меттигера Ӏовхойн бахархой ца бов, ткъа йукъабоьлху ГӀазарийн каганатан. Шеман хьост «Захари Риторан рузман тептаро» хьахадо овхар къам 555 шарахь[11].
Баржар
[бӀаьра нисйан | нисйан]Географ, этнограф, артиллерист, российн тӀеман гӀуллакххо, 1728 шарахь Каспийн бердан карта хӀоттийна волу Гербер Густава, йаздина нохчий хьалха бехара Каспий-хӀорд тӀекхаччалц. И верси бакъйира 1785 шарахь историко Чулков Михаила а, 1800 шарахь инарлас Кнорринг Богдана а[12][13][14].
Гербер Густава йаздо:
Нохчийн хӀусмаш хьалха йаьржинера Ӏаьндарин гергара лаьмнаш тӀиера Каспий-хӀорд тӀекхаччалц, амма цара гребенскан а, донан а гӀазакхашна даьхний а, говраш а лечкъош зулам дарна, 1718 шарахь масех эзар донан гӀазакхий хьажийра цига, цара дерриг церан латта дассийра, дукха нах байира[13][14].
Иштта хӀордайистте чӀара лаца богӀучу нохчех йаздо немцойн оьрсийн гӀуллакхера новкъахочо а, натуралиста а Каспий-хӀордан йисттехь а, Нохчийн гӀайренан тӀехь а 1774 шо кхачале хилла волчу Гмелин Готлиба, цуо доьхкура гӀайренан цӀе Чечень нохчийн этнонимца[15]. Географин Ӏилманийн докторо Поспелов Евгений Михайловича иштта бакъйо гӀайренан цӀеран нохчийн этнонимца йолу уьйр[16], ткъа историка Ровинский Дмитрийс иштта тидам бо гӀайренах «Чеченъ», лаьтташ йолу «Нохчий бехачу меттиган дуьхьала»[17]. Гмелина йаздина лахарниг:
|
ИтталгӀачу дийнахь Ӏуьйрана ворхӀалгӀачу сахьтехь тхо гена девлира ворхӀ сажен кӀорге, делкъе хуьллуш гтра Нохчийн гӀайре. Цуьнан цӀе тиллина ломахь бехачу Нохчийн цӀарах, уьш богӀу цига чӀара лаца...[15] | 
|
Зубов Платона нохчийн латтанех йаздина хӀара:
«Оцу асан аьтту агӀон тӀехь ша гӀап Налчик йу, йоккхачу ГӀебартан латташ тӀехь, ткъа аьррун тӀехь а йу иштта шеш лаьтта гӀопаш: Внезапни а, Ӏаьндари а нохчийн латтанашкахь».[18]
Н. Семёновс йаздина Баташ-Йурт а, Байрам-Эвл а лаьттачу асанехь йу 10 эвла, лаххара а ах нохчийн бахархой болу. Иштта Семёновс йаздо дукхаха йолчу оцу нохчийн фамилеш бицбан кхиина ненан мотт[19].
Российн историка-малхбалеӀаморхочуьнца, кавказӀаморхочуьнца, археографца, археологца Берже Адольфца нохчаша дийхира Таркхойн шовхале тешаме стаг ваийта шайна аьлла, цуо дехарна жоп делира, тешаме стаг вахийтира Султа-Мотти, иза нохчаша охьахаийра Ширачу Аксайхь. Иштта гӀумкий дуьххьара гучубевлира нохчийн мехкашкахь. ГӀумкашна латташ лело бакъо ца йелира Аксай хин аьтту бердашца бен, нохчаша дош даьккхира гӀумкашкара цкъан а Аксай хин дехьа бевр бац аьлла, амма хенан йохаллийца гӀумкийн аьтту белира жим-жима Нохчийн арие дӀалаца, иштта цунна цӀе кхечира ГӀумкийн арие аьлла[20].
Ӏовхой а, Оьрсийн паччахьалла а
[бӀаьра нисйан | нисйан]XVI бӀешеран йуккъехь Къилбаседа-малхбален Кавказехь Оьрсийн паччахьаллин Ӏаткъам тӀекхета болабелира, йан йолийра оьрсийн экспансин форпосташ — Теркан а, Соьлжан а чӀагӀонаш, цара тӀеберзабора цхьа могӀа меттигера феодалийн дай Москохан. XVI—XVII бӀешерашкахь оьрсийн документаш ло шортта хаамаш Ӏовхох (шираоьрсийн ококи) лаьцна, уьш беха Ӏовхах (шираоьрсийн Окоцкая земля), Москохан куьйга кӀиело тӀеэцна Теркан гӀалара Ӏовхойн йукъ олучу меттигера бахархой санна[21][22]. Оьрсийн документашкахь башха меттиг лоцу ладаме волчу Ӏовхойн элин Ӏовхойн Ших-мирзан (1540? — 1596 шераш, гайтина цӀеран оьрсийн вариант) оьрсийн администрацица йолу уьйранаш. Тептаршца, XVI бӀешо чекхдолуш гӀумкийн элас нисса иза виер бахьана хилира церан цхьа дакъа Ӏовхойн махкара Теркан гӀала кхалхар[22].
Лулахошца долу девнаш а, ткъа иштта чӀагӀлуш болу Российн империн Ӏаткъамо а сих-сиха Ӏовхойн йарташ хӀаллакйора, церан бахархой байора. Тарло, ишттачу йарташкара дийна бисинарш дӀаболхара къорачу хьаннашка, цигахь кхоллалора шортта кӀотарш[23])[~ 1].
Ӏовхой хьехийна историн документаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]
- 1567 шо – Ӏовхойн хьалхенех волу Ушарма-мурзас гергарло тесна Русийца (Иван Грозни волуш).
- 1587 шо – Ӏовхойн Шихь-мурзин паччахьо (Федор Ивановича) грамота йелла Русийн куьйгакӀела оьцуш.
- 1588 шо – Салтан-мурзас дӀахьедина оьрсийн векалшка: "Суна хӀинца лаьа паччахьан валлалц гӀуллакх дан, шен вашас Ӏовхойн Шихь-мурзас ма-дарра".
- 1589 шо – Салтан-мурза Русин векалшца дийцарш деш ву тешамаллин чӀагӀо йан, дуьхьала закъалтан нах а луш.
- 1595 шо – Ӏовхойн Шихь-мурза вийна Русин байӀат дарна.
- 1605 шо – Ӏовхойн векалш, коьртехь Батай-мурза (Шихь-мурзан кӀант) волуш, бахара паччахь Годунов Борис волчу (иза веллачу шарахь).
ГӀазарийн каганатаца хилла зӀе
[бӀаьра нисйан | нисйан]Ӏаьрбойн-гӀазарийн тӀемаш хиллачу муьрехь а, Къилбаседа Кавказехь Ӏаьрбийн экспанси йолуш а Ӏовхоша йукъаметтиг латтийна гӀазарашца[25]. Ӏовхойн латташ тӀехь а тӀемаш хилла, меттигера дийцарш даладо мостагӀчунна йинчу къизачу дуьхьалонехь[25].
М. Алиханов-Аварскийн Дербенд-наме жайнахь хьахийна шиъ гӀазарийн Ӏаьрбаша схьайаьккхина гӀап — Кешне а, Хасни-Хиснумма а. 1966−1967 шерашкахь ГӀазар-гӀалахь ахкарш дира ЛПУ куьйгаллехь А. В. Гадло волчу экспедицис. Карийра чӀагӀонан ларраш а, кхийра а. Стоммачу (3 метр кхаччалц) оьздангаллин чкъоьран стратиграфис тешалла до масийттаза бохамца гӀала йохийна хиларх. М. Г. Магомедовс буьйцу вукха йуьртах кӀоргачу чӀажца къастийначу йисина гӀопан чӀагӀонах: «Бисина жима поппарх бина вал, хин чхьаршах поппарца боьттина пен а» аьлла. ХӀинца гӀала чӀогӀа йохийна хино[26]. Тардалийтора, гӀап ГӀазарийн каганатан Хасни-Хиснумма цӀе йолу тӀетовжаран пункт хилар[26], 735−736 шерашкахь куьйгаллехь баьчча Марван волу Ӏаьрбаша йохийра. ГӀопахь куьйгаллехь вара гӀазарийн баьчча, схьавалар Ӏовхойх долу Ӏовхойн ШаӀин, иза Кешне а, Хасни-Хиснумма а (ГӀазар-гӀала) гӀопаш эгначул тӀаьхьа[27] Ӏаьрбийн аьтту белира йийсар ван[28].
Кавказан тӀом
[бӀаьра нисйан | нисйан]XIX бӀешарахь, цхьаьна могӀара кхечу къилбаседакавказан къаьмнашца, Ӏовхоша дакъа лецира Имаматан агӀора Кавказан тӀамехь. Уьш бехачу махкахь кхоьллира имаматан административан дакъа — Ӏовхойн наибалла. Йевза Ӏовхойн Шемалан урхалла долуш хиллачу наибех цхьаьнна цӀе — Хьату. Шемалан муридан Сафаров, Юсуф-Хьаьжин хаамашца, Ӏовхойн наибалло дӀахӀоттавора 200 герзах воьттина бере а, 330 гӀашлойн тӀемло а[29].
Кавказан тӀом чекхбаьллачул тӀаьхьа, Ӏовхой бехачохь цхьана хенан лаьттира административан дакъа — Ӏовхойн гуо[30].
Советийн пачхьалкхан мур
[бӀаьра нисйан | нисйан]XX бӀешарахь Ӏовхошна интеграци хилира ССРСсоциалистийн йукъаралле. Байталбахаран а, коллективизацин а муьрехь (коьртаниг 30-гӀа шераш), кӀотарийн система дӀайаккхар бахьанехь, Ӏовхойн кӀотарш а, кегийра йарташ а йохийра йа йагийра, ткъа дукхаха болу церан дай Сибареха хьовсийра «антисоветийн элементаш» аьлла[24]. 1944 шарахь Ӏовхой, кхечу нохчашца а, гӀалгӀашца а, махках бехира Кхазакхстане. 1943 шеран 5 октябрехь кхоьллира Ӏовхойн кӀошт а, Казбековн кӀоштан декъахь, дӀайаьккхира 1944 шеран 7 июнехь, Ӏовхой арабаьхначул тӀаьхьа Йуккъерачу Ази. 1957 шарахь дукхаха болу йухабирзира шайн махка. 1980-гӀа шерашкахь кхоллало йукъараллин кхолламаш, Ӏовхойн кӀошт меттахӀоттайе бохуш арабевлла бу уьш. ХӀинца дӀакхалхош бу гӀазгӀумкий ХӀинжа-гӀалан герга, Ӏовхой шайн йарташка цӀа боьрзуш бу[31].
ХӀинца
[бӀаьра нисйан | нисйан]ДегӀастанан Республикин Пачхьалкхан Кхеташон 2000 шеран 18 октябран № 191 йолу сацамца нохчий (Ӏовхой) лерина ДегӀастанан Республикин орамера кӀезга къаьмнех[32].
Оьздангалла
[бӀаьра нисйан | нисйан]Мотт
[бӀаьра нисйан | нисйан]Ӏовхойн ярташ
[бӀаьра нисйан | нисйан]
|
|
Билгалдахарш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Комменташ
- ↑ Предположение об образовании небольших аккинских поселений-хуторов в результате набегов неприятеля, высказано А. С. Сулеймановым на основании полевых исследований во 2-й половине XX века[24].
- Хьосташ
- ↑ Чеченский тайп аккой. Зелимхан Мусаев (Грозный) — ИА "Чеченинфо" (2017 шеран 17 ноябрь). ТӀекхочу дата: 2018-1-15. Архивйина 2018-01-15 — Wayback Machine
- ↑ Мациев А. Г. Чеберлоевский диалект чеченского языка // Известия ЧИНИИИЯЛ Языкознание. — Грозный, 1965. — Т. 6, вып. 2. — с. 6
- ↑ Елфимов В.О. РЕГИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ОБЫЧНОГО ПРАВА (АДАТА) ЧЕЧЕНЦЕВ XVXX ВВ. Crimea.Edu. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 8 март. Архивйина 2018-03-08 — Wayback Machine
- ↑ Халидов А. И. Обоснованно ли включение чеченского языка в Atlas of the World's Languages in Danger? журнал «Современная Наука». ТӀекхочу дата: 2018 шеран 9 март.
- ↑ Ибрагимов М. Р. А. Дагестан: Проблемы этнодемографического развития (Вторая половина XIX-начало XXI в.) //Вестник Института истории, археологии и этнографии. – 2010. – №. 23. – С. 82-102.
Следует оговориться, что на территории Ауховского района ДАССР, созданного по указу Президиума Верховного Совета РСФСР 5 октября 1943 г. (ГУ «ЦГА РД». Ф. р-352. Оп. 2. Д. 51а. Л. 266; Оп. 14. Д. 22. Л. 22) и, по сути, ещё не функционировавшего к моменту высылки, исторически сформировалась и компактно проживала субэтническая группа чеченцев, называемая чеченцами-ауховцами
- ↑ Арутюнов С. А., Анчабадзе Ю. Д. О национальной ситуации на Северном Кавказе. ИЭА РАН. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 9 март.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 348.
- ↑ Адилсултанов, 1992, с. 14—15.
- ↑ 1645 г. ранее апреля 26 и позднее июня 6. — Челобитная окоцкого мурзы Чепана Кохострова царю Михаилу Федоровичу и докладная выписка Посольского приказа о пожаловании его прибавкою к жалованью и владением узденями и «людьми» его брата мурзы Албира Кохострова
- ↑ «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю.А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 352 с. — ISBN 5-87553-005-7.
- ↑ Индарби Бызов. Аккинцы: вопросы этногенеза 27-03-2010
- ↑ Акты, собранные Кавказской археографической комиссией: Том I. c. 716
- ↑ 1 2 Историческое описание российской коммерции при всех портах и границах : От древних времян до ныне настоящаго и всех преимущественных узаконений по оной государя имп. Петра Великаго и ныне благополучно царствующей государыни имп. Екатерины Великия, / Сочиненное Михайлом Чулковым. — Санктпетербург : При Имп. Акад. наук, 1781—1788. — 4°. Т.2, кн.2. — 1785. — 90, 1-446, 449—626 [=624] с. Хранение: MK АН-4°/ 81-Ч; Хранение: W 213/831;
- ↑ 1 2 ИОГАНН ГУСТАВ ГЕРБЕР ИЗВЕСТИЯ О НАХОДЯЩИХСЯ С ЗАПАДНОЙ СТОРОНЫ КАСПИЙСКОГО МОРЯ МЕЖДУ АСТРАХАНЬЮ И РЕКОЙ КУРОЙ НАРОДАХ И ЗЕМЛЯХ И О ИХ СОСТОЯНИИ В 1728 ГОДУ
- ↑ 1 2 Гмелин С. Г. Путешествие по России для исследования трех царств естества. Том 3, ч.1, Архивйина 2016-04-15 — Wayback Machine
- ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М., 2002, С.462-463.
- ↑ «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю.А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 352 с. — ISBN 5-87553-005-7. * Антология. «Чеченская Республика и чеченцы. История и современность». — Москва: Наука, 2006. — 576 с. — ISBN 5-02-034016-2.
- ↑ Платон П. Зубов, — «Картина Кавказского края принадлежащего России и сопредельных ему земель; В исторических, статистических, этнографических, финансовых и торговых отношениях. Сочинение Платона Зубова. Часть вторая» — С. Петербург. Типография Конрада Вингебера. 1835 г.
- ↑ Н.Семёнов. Обитатели Кумыкской плос-кости. // «Терский сборник», выпуск I, Владикавказ — 1890 г., с.166
- ↑ А. П. Берже «Чечня и чеченцы» (Тифлис, 1859 г., стр. 104—105):
- ↑ Кушева, 1963, с. 69.
- ↑ 1 2 Волкова, 1974, с. 167.
- ↑ Алироев, 2005, с. 152.
- ↑ 1 2 Сулейманов, 1997, с. 339.
- ↑ 1 2 «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю.А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — С. 196—198. — ISBN 5-87553-005-7.
- ↑ 1 2 Магомедов М. Г. Образование Хазарского каганата. По материалам археологических исследований и письменных данных. М.: «Наука», 1983. 224 с.
- ↑ Согласно книге Дербенд-наме под редакцией М. Алиханова-Аварского крепости пали именно в таком порядке.
- ↑ Айдаев Ю. А. Чеченцы: история и современность. М.:" Мир дому твоему", 1996. С.193.
- ↑ Линевич, 1872, с. 3.
- ↑ Лаудаев, 1872, с. 1.
- ↑ Власти Дагестана пытаются завершить переселение лакцев Архивйина 2017-08-15 — Wayback Machine
- ↑ ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. lawru.inf. Архивйина 2011 шеран 25 августехь Архивйина 2011-08-19 — Wayback Machine
Литература
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Адилсултанов А. А. Акки и аккинцы в XVI—XVIII веках : моногр. / Ред. И. А. Ирисханов. — Гр. : «Книга», 1992. — 126, [3] с. — 5000 экз. — ISBN 5-7666-0540-4.
- Арсаханов И. А. Чеченская диалектология / Под ред. З. А. Гавришевской. — Гр. : Чечено-Ингушское книжное изд., 1969. — 209 с. — 600 экз.
- Волкова Н. Г. Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX века : моногр. / Отв. ред. В. К. Гарданов. — АН СССР. Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М. : «Наука», 1974. — 276 с. — 2300 экз.
- Дадаева А. И. Фонетические особенности аккинского диалекта чеченского языка : дис. на соиск. учёной степ. канд. филол. наук: 10. 02. 02 / Науч. рук. А. Г. Магомедов. — Дагестанский научный центр РАН. Институт языка, литературы и искусства им. Г. Цадасы. — Махачкала, 2005. — 172, [5] с.
- Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков (с приложением полного реестра языков). — РАН. Ин-т языкознания. — М. : «Пилигрим», 2006. — 56, [20 карт] с. — ISBN 5-9900772-1-1.
- Кушева Е. Н. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией (вторая половина XVI — 30-е годы XVII века) : моногр. / Ред. издат. И. У. Будовниц. — АН СССР. Институт истории. — М. : Издательство АН СССР, 1963. — 368, [4] с. — 1500 экз.
- Лаудаев У. Чеченское племя (с примечаниями) : ст. // Сборник сведений о кавказских горцах : I. Исследования и материалы : [рус. дореф.] = Сборникъ свѣдѣнiй о Кавказскихъ горцахъ : сб. в 10 вып. — Тф. : Типография Главного Управления Наместника Кавказского, 1872. — Вып. VI. — 1—62 с. — (рукопись представлена в сборнике не полностью).
- Линевич И. П. Карта горских народов, подвластных Шамилю (с примечаниями) : ст. // Сборник сведений о кавказских горцах : I. Исследования и материалы : [рус. дореф.] = Сборникъ свѣдѣнiй о Кавказскихъ горцахъ : сб. в 10 вып. — Тф. : Типография Главного Управления Наместника Кавказского, 1872. — Вып. VI. — 1—4, [10 карт] с.
- Мамакаев М. А. Чеченский тайп (род) и процесс его разложения : ст. // «Известия Чечено-Ингушского НИИ истории, языка и литературы» : газета. — Гр., 1936. — (написана в 1934 г., отдельное изд. подготовленное в 1937 г. не увидело свет).
- Мамакаев М. А. Чеченский тайп (род) и процесс его разложения : научн.-исслед. раб. / Ред. Ф. М. Колесников. — [1-е изд. работы 1934 г.] — Гр. : Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1962. — 45, [2] с. — 1500 экз.
- Мамакаев М. А. Чеченский тайп (род) в период его разложения : научн.-исслед. раб. / Ред. Х. М. Джабраилов. — [Переизд. работы 1934 г., пересмотр. версия]. — Гр. : Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1973. — 96, [4] с. — 10 000 экз.
- Сулейманов А. С. Топонимия Чечено-Ингушетии : топоним. слов. : в IV частях / Ред. А. Х. Шайхиев, А. С. Лепиев, И. А. Ирисханов. — Гр. : Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1976—1985.
- Сулейманов А. С. II часть : Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) : топоним. слов // Топонимия Чечено-Ингушетии : в IV частях (1976—1985 гг.) / Ред. А. Х. Шайхиев. — Гр. : Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.
- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни : топоним. слов. — [1-е переизд. работы 1976—1985 гг., изменённое и дополн.] — Нальчик : «Эль-Фа», 1997. — 685 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни : топонимич. слов / Ред. Т. И. Бураева. — [2-е переизд. работы 1976—1985 гг., изменённое и дополн.] — Гр. : ГУП «Книжное издательство», 2006. — 712 с. — 5000 экз. — ISBN 5-98896-002-2.
- Чеченско-русский словарь = Нохчийн-орьсийн словар / Сост.: И. Ю. Алироев, отв. ред. З. Х. Хамидова. — РАН. Ин-т языкознания. АН Чеченской Республики. — М. : «Academia», 2005. — 377 (в выход. данных 384), [1] с. — (Справочники. Энциклопедии. Словари). — 3000 экз. — ISBN 5-87444-180-8.
- Шнирельман В. А. Часть III. Преодоление судьбы (чеченцы и ингуши) // Быть аланами: интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке : моногр. / Ред. серии И. Калинин. — РАН. Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН. — М. : «Новое литературное обозрение», 2006. — 696 с ил. с. — 1500 экз. — ISBN 5-86793-406-3.
- Осмаев У. Г. Чечня: голоса времен. — Махачкала: Юпитер, 2005. — 670 с. — 2000 экз. — ISBN 5789500676, 9785789500675.
- Nohchicho Jornal. Отголоски христианства у части чеченцев – как наследие аланской эпохи // ЧЕЧЕНСКИЙ АРХИВ. — Грозный: ФГУП «ИПК «Грозненский рабочий», 2011. — 560 с. — ISBN 978-5-4314-0042-1.
