Eksploziv
Eksploziv (ili eksplozivni meterijal) (lat: explodere, "raspasti se") je reaktivna tvar koja sadrži veliku količinu potencijalne energije koja može proizvesti eksploziju ako se naglo oslobodi, obično praćenu proizvodnjom svjetlosti, topline, zvuka i pritiska. Eksplozivno punjenje je izmjerena količina eksplozivnog materijala, koja može biti sastavljena samo od jednog sastojka ili biti mješavina koja sadrži najmanje dvije supstance.
Potencijalna energija pohranjena u eksplozivnom materijalu može, na primjer, biti pretvorena u:
- hemijsku energiju, kao što je nitroglicerin ili zrna prašina
- plin pod pritiskom, kao što je plinska boca, aerosolna boca ili BLEVE
- nuklearna energija, kao što su fisijski izotopi uranij-235 i plutonij-239
Eksplozivni materijali se mogu kategorizirati prema brzini kojom se šire. Za materijale koji detoniraju (prednji dio kemijske reakcije se kreće brže kroz materijal od brzine zvuka) kaže se da su "visoki eksplozivi", a materijali koji deflagriraju se nazivaju "niski eksplozivi". Eksplozivi se također mogu kategorizirati prema njihovoj osjetljivosti. Osjetljivi materijali koji se mogu pokrenuti relativno malom količinom toplote ili pritiska su primarni eksplozivi, a materijali koji su relativno neosjetljivi su sekundarni ili tercijarni eksplozivi.
Veliki broj hemikalija može eksplodirati; manji broj se proizvodi posebno u svrhu upotrebe kao eksploziv. Ostali su previše opasni, osjetljivi, toksični, skupi, nestabilni ili skloni razgradnji ili degradaciji u kratkim vremenskim razmacima.
Nasuprot tome, neki materijali su samo zapaljivi ili zapaljivi ako izgore bez eksplozije.
Razlika, međutim, nije tako jasna. Određeni materijali – prašina, prah, plinovi ili isparljive organske tekućine – mogu biti jednostavno zapaljivi ili zapaljivi u uobičajenim uslovima, ali postaju eksplozivni u određenim situacijama ili oblicima, kao što su raspršeni oblaci u zraku, zatvaranje ili iznenadno oslobađanje.
Eksplozivi se također dijele na:
- barute, koji služe za punjenje vatrenog oružja
- brizantne eksplozive, koji zbog velike razorne snage služe za rušenje;
- incijalne eksplozive koji služe kao detonatori.
Historija
[uredi | uredi izvor]Rano termalno oružje, poput grčke vatre, postoji od davnina. U svojim korijenima, historija hemijskih eksploziva leži u historiji baruta.[1][2] Tokom dinastije Tang u 9. vijeku, taoistički kineski alhemičari su nestrpljivo pokušavali da pronađu eliksir besmrtnosti.[3] U tom procesu, naišli su na eksplozivni izum crnog baruta napravljenog od uglja, salitre i sumpora 1044. Barut je bio prvi oblik hemijskog eksploziva, a do 1161. Kinezi su prvi put koristili eksploziv u ratu.[4][5][6] Kinezi bi ugradili eksplozive koji se ispaljuju iz bambusovih ili bronzanih cijevi poznatih kao bambusov vatromet. Kinezi su takođe ubacili žive pacove u vatromet od bambusa; kada su ispaljeni prema neprijatelju, plameni pacovi stvarali su velike psihološke posljedice – plašeći neprijateljske vojnike i izazivajući pometnju u konjičkim jedinicama.[7]
Prvi korisni eksploziv jači od crnog baruta bio je nitroglicerin, razvijen 1847. Budući da je nitroglicerin tečan i vrlo nestabilan, zamijenjen je nitrocelulozom, trinitrotoluenom (TNT) 1863., bezdimnim prahom, dinamitom 1867. i gelignitom (posljednji sofisticirani stabilizirani preparati nitroglicerina umjesto hemijskih alternativa, oboje je izumio Alfred Nobel). Prvi svjetski rat doveo je do usvajanja TNT-a u artiljerijskim granatama. Drugi svjetski rat doveo je do śiroke upotrebe novih eksploziva.
Zauzvrat, oni su uglavnom zamijenjeni snažnijim eksplozivima kao što su C4 i PETN. Međutim, C4 i PETN reagiraju s metalom i lako se zapale, ali za razliku od TNT-a, C-4 i PETN su vodootporni i savitljivi.[8]
Primjena
[uredi | uredi izvor]Komercijalna primjena
[uredi | uredi izvor]Najveća komercijalna primjena eksploziva je rudarstvo. Bilo da je rudnik na površini ili je pod zemljom, detonacija ili deflagracija bilo jakog ili niskog eksploziva u skučenom prostoru može se iskoristiti za oslobađanje prilično specifične podvolume krhkog materijala u mnogo većoj zapremini istog ili sličnog materijala. Rudarska industrija ima tendenciju da koristi eksplozive na bazi nitrata kao što su emulzije loživog ulja i rastvora amonijum nitrata, mješavine amonijum nitrata (pelete đubriva) i lož ulja (ANFO) i želatinozne suspenzije ili suspenzije amonijum nitrata i zapaljivih goriva.
U nauci o materijalima i inženjerstvu, eksplozivi se koriste za oblaganje (eksplozijsko zavarivanje). Tanka ploča nekog materijala postavlja se na debeli sloj drugog materijala, oba sloja obično od metala. Povrh tankog sloja stavlja se eksploziv. Na jednom kraju sloja eksploziva počinje eksplozija. Dva metalna sloja se spajaju velikom brzinom i velikom silom. Eksplozija se širi od mjesta inicijacije po cijelom eksplozivu. U idealnom slučaju, ovo proizvodi metaluršku vezu između dva sloja.
Kako je dužina vremena koje udarni val provodi u bilo kojoj tački mala, možemo vidjeti miješanje dva metala i njihove površinske hemije, kroz neki djelić dubine, i oni imaju tendenciju da se miješaju na neki način. Moguće je da neki dio površinskog materijala iz bilo kojeg sloja na kraju bude izbačen kada se dostigne kraj materijala. Dakle, masa sada "zavarenog" dvosloja može biti manja od zbira masa dva početna sloja.
Vojna primjena
[uredi | uredi izvor]Eksplozivno oružje generalno koristi jaki eksploziv za projektovanje eksplozije i/ili fragmentacije od tačke detonacije.
Eksplozivno oružje se može podijeliti prema načinu proizvodnje na eksplozivna ubojna sredstva i improvizirane eksplozivne naprave. Određene vrste eksplozivnih sredstava i mnoge improvizirane eksplozivne naprave ponekad se nazivaju generičkim terminom bomba.
Kada eksplozivno oružje ne funkcioniše kako je dizajnirano, često se ostavlja kao neeksplodirano ubojno sredstvo (NUS).
U uobičajenoj praksi država, eksplozivno oružje je generalno rezervisano za vojsku, za upotrebu u situacijama oružanog sukoba, i rijetko se koristi u svrhe domaće policije. Određene vrste eksplozivnog oružja mogu se kategorizirati kao lako oružje (npr. ručni podcijevni i montirani bacači granata, prijenosni bacači protivtenkovskih raketnih i raketnih sistema; prijenosni bacači protivavionskih raketnih sistema; i minobacači od kalibrima manjim od 100 mm).[9] Mnoga eksplozivna oružja, kao što su avionske bombe, raketni sistemi, artiljerija i veći minobacači, kategorizirana su kao teško oružje.
Određene vrste eksplozivnog oružja bile su predmet zabrane u međunarodnim ugovorima. Deklaracija iz Sankt Peterburga iz 1868. zabranjuje upotrebu određenih eksplozivnih puščanih projektila. Ova zabrana je evoluirala u zabranu 'eksplodiranja metaka' prema običajnom međunarodnom humanitarnom pravu koje obavezuje sve države. Ugovor o zabrani mina iz 1997. i Konvencija o kasetnoj municiji iz 2008. također zabranjuju vrste eksplozivnog oružja, protupješadijskih mina i kasetne municije za države potpisnice ovih sporazuma.
U oružanom sukobu, opća pravila međunarodnog humanitarnog prava koja regulišu vođenje neprijateljstava primjenjuju se na upotrebu svih vrsta eksplozivnog oružja kao sredstava ili metoda ratovanja.
Generalni sekretar Ujedinjenih nacija izrazio je sve veću zabrinutost zbog "humanitarnog uticaja eksplozivnog oružja, posebno kada se koristi u gusto naseljenim područjima."[10] Predsjednik Međunarodnog komiteta Crvenog križa (ICRC), Jakob Kellenberger, je primijetio da su "ključne operacije MKCK-a u 2009. – u Pojasu Gaze i na Šri Lanki – pružile jasne ilustracije potencijalno razornih humanitarnih posljedica vojnih operacija provedenih u gusto naseljenim područjima, posebno kada se koristi teško ili visoko eksplozivno oružje."[11]
Prema britanskoj NVO Action on Armed Violence (AOAV), kada se eksplozivno oružje koristi u naseljenim područjima (gradovi, sela, stambena naselja), ogromnu većinu (91% u 2012.) direktnih žrtava čine civili.[12]
Akcija protiv oružanog nasilja također je zabilježila dramatičan porast upotrebe bombaša samoubica i improviziranih eksplozivnih naprava širom svijeta. Njihovi podaci pokazuju da je broj civila ubijenih ili povrijeđenih u automobilima i bombama samoubicama i drugim improviziranim eksplozivnim napravama porastao za 70 posto u tri godine do 2013. godine.[13]
Međunarodna mreža za eksplozivno oružje (INEW), partnerstvo nevladinih organizacija, poziva na hitnu akciju kako bi se spriječila ljudska patnja od upotrebe eksplozivnog oružja u naseljenim područjima.
Također pogledajte
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Sastri, M.N. (2004). Weapons of Mass Destruction. APH Publishing Corporation. str. 1. ISBN 978-81-7648-742-9.
- ^ Singh, Kirpal (2010). Chemistry in Daily Life. Prentice-Hall. str. 68. ISBN 978-81-203-4617-8.
- ^ Sigurðsson, Albert (17. 1. 2017). "China's explosive history of gunpowder and fireworks". GBTimes. Arhivirano s originala, 1. 12. 2017.
- ^ Pomeranz, Ken; Wong, Bin. "China and Europe, 1500–2000 and Beyond: What is Modern?" (PDF). Columbia University Press. Arhivirano (PDF) s originala, 13. 12. 2016.
- ^ Kerr, Gordon (2013). A Short History of China. No Exit Press. ISBN 978-1-84243-968-5.
- ^ Takacs, Sarolta Anna; Cline, Eric H. (2008). The Ancient World. Routledge. str. 544.
- ^ Back, Fiona (2011). Australian History Series: The ancient world. str. 55. ISBN 978-1-86397-826-2.
- ^ Ankony, Robert C., Lurps: A Ranger's Diary of Tet, Khe Sanh, A Shau, and Quang Tri, revised ed., Rowman & Littlefield Publishing Group, Lanham, MD (2009), str.73.
- ^ "1997 Report of the Panel of Governmental Experts on Small Arms". Pristupljeno 6. 8. 2012.
- ^ Report of the Secretary-General on the protection of civilians in armed conflict, United Nations Security Council, 29. 5. 2009, S/2009/277, para 36.
- ^ The 2009 Annual Report of the International Committee of the Red Cross, Message from the President, str.8.[mrtav link]
- ^ An Explosive Situation: Monitoring Explosive Violence in 2012 (PDF). AOAV. 2013. str. 3.[trajno mrtav link]
- ^ "Data shows 70 percent rise in civilian casualties from car bombs, suicide attacks – campaigners". Thomson Reuters Foundation. 2014. Arhivirano s originala, 29. 11. 2014. Pristupljeno 3. 12. 2022.
