Тыранія
Тырані́я[1] (па-грэцку: τυραννίς — свавольства, сваволя) — форма дзяржаўнага кіраваньня, устаноўленая гвалтоўным шляхам заснаваная на адзінаасобнай неабмежаванай улады тырана (заснаваная на аднаасобным кіраваньні). Кіраваньне, заснаванае на самавольстве й гвалце; дэспатызм[2][3].
Таксама тыранія — гэта форма палітычнага ладу шэрагу сярэднявечных местаў-дзяржаў Паўночнай і Сярэдняй Італіі, то-бок Сіньёрыя[2].
Тэрмін
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Тэрмін «тыранія», асабліва з Эпохі Асьветніцтва, набыў намінальнае значэньне — жорсткае, дэспатычнае кіраваньне (у тым ліку і ў адносінах да спадчынных манархіяў). Таму ў адносінах да формы кіраваньня ён зьмяніўся ў XIX стагодзьдзі больш нэўтральным тэрмінам дыктатура (які цяпер таксама мае нэґатыўнае адценьне)[2].
У вузкім сэнсе тэрмін «тыранія» працягвае прымяняцца да некаторых рэжымаў Старажытнае Грэцыі (дзе і паўстаў тэрмін «тыран»)[2].
Першапачатковы грэцкі тэрмін азначаў абсалютнага сувэрэна, які прыйшоў да ўлады без канстытуцыйнага права[4], аднак у архаічны і раньнеклясычны пэрыяды гэтае слова мела нэўтральнае адценьне[5]. Аднак грэцкі філёзаф Плятон разглядаў слова «тыран» як нэґатыўнае, і з-за вырашальнага ўплыву філязофіі на палітыку[6],
Плятон лічыў тыранію «чацьвёртым і найгоршым беспарадкам у дзяржаве». Тыранам не хапае «той самай здольнасьці, Якая зьяўляецца інструмэнтам меркаваньні», — розуму. Тыранічны чалавек заняволены, таму што заняволена лепшая ягоная частка (розум), і сапраўды гэтак жа тыранічная дзяржава заняволена, таму што яму таксама не хапае розуму і парадку.
Абвінавачваньні ў тыраніі можна прымяніць да самых розных тыпаў кіраваньня:
- да кіраваньня адным чалавекам (пры аўтакратыі);
- да кіраваньня меншасьцю (пры алігархіі, тыранія меншасьці);
- да кіраваньня большасьцю (пры дэмакратыі, тыранія большасьці).
Этымалёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Слова «тыран» мае анаталійскае паходжаньне[7][8][9][10][11][12][13] й, верагодна, этымалягічна зьвязана зь неахецкім тытулам sarawanas/tarawanas[14], ад якога таксама, магчыма, паходзіць філістымскі тытул seren (סרן). Першым засьведчаным «тыранам» ува антычнай традыцыі быў Гігес, кіраўнік Лідыі (згадвальны ў гэтай якасьці ў паэта Архілёха).
Тыпы тыраніі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Вядома некалькі гістарычных тыпаў тыраніі:
- раньнегрэцкая (або старэйшая) тыранія;
- пропэрсыдзкая тыранія ў заваяваных пэрсамі грэцкіх местах Малой Азіі і на астравах Эгейскага мора;
- позьнегрэцкая (або малодшая) тыранія.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Раньнегрэцкая тыранія ўзьнікла ў пэрыяд станаўленьня полісаў (VIII—VI стст.да н. э.) у працэсе жорсткай барацьбы паміж радавой шляхтай і дэмасам, якія ўзначальваліся гандлёва-рамеснай верхавінай места; атрымала распаўсюджваньне ў эканамічна разьвітых раёнах Грэцыі. Прыйшоўшы да ўлады з дапамогай ўзброенай сілы й абапіраючыся на падтрымку дэмаса, Тыраны праводзілі важныя пераўтварэньні па паляпшэньню становішча рамесьнікаў, сялян, самых бедных меставых і сельскіх слаёў, спрыялі разьвіцьцю рамяства, гандлю й працэсу калянізацыі (напрыклад, Кіпсэл і Пэрыандар ў Карынфе; Феаген ў Мегара; Фрасібул у Мілеце; Пісістрат у Атэнах; Гелон, Гіерон I, Фрасібул у Сіракузах). Звычайна рэформы былі накіраваны супраць радавой арыстакратыі й спрыялі замацаваньню элемэнтаў клясавага грамадзтва й дзяржавы.
Спароджаная асаблівасьцямі пераходу ад радавога ладу да клясавага, якая абапіралася галоўным чынам на ваенную сілу, тыранія не была трывалым рэжымам і да сярэдзіны V стагодзьдзя да н. э. гістарычна зжыла сябе, саступіўшы месца полісную Рэспубліцы.
Прапэрсыдзкая тыранія існавала ў пэрыяд заваёвы персамі грэцкіх местаў Малой Азіі й выспаў (канец VI ст. да н. э.); тыранамі грэкі называлі пастаўленых над імі персамі намесьнікаў з прадстаўнікоў алігархічных колаў (напрыклад, Сіласонт на Самос, які ў Мітылене й інш.).
Позьнегрэцкая тыранія ўзьнікла ў канцы V ст.да н. э. ва ўмовах вострай сацыяльнай барацьбы заможнай і шляхетнай верхавіны поліса з руйнаваліся пластамі дэмаса й існавала да II ст. да н. э. ажыцьцяўлялася правадырамі наёмных атрадаў і прывяла да ліквідацыі полісных рэспублік (напрыклад, Дыянісій I Старэйшы, Агафокл і іншыя ў Сіракузах; Лікафрон і Ясон ў Фесаліі; Маханід і Набіс ў Спарце й інш.). На гэты раз апавяданьні пра мудрых і справядлівых тыранах зусім адсутнічаюць: Тыраны былі акружаны ўсеагульнай нянавісьцю й самі ў сваю чаргу жылі ў атмасфэры пастаяннага страху.
У падобным з грэцкім сэнсе слова «тыран» ўжывалася ў Сярэднявеччы (XIII—XVI стагодзьдзя) да кіраўнікоў местаў-дзяржаў Паўночнай і сярэдняй Італіі.
У Новы час прыходзіць новае ўжываньне тэрміна тыранія, зьмешвае яе з дэспатызмам і абсалютызмам. Мысьляры асьветы паказвалі на «тыранічны» характар кіраваньня манархаў, супраць якіх накіроўваліся рэвалюцыі — напрыклад, амэрыканская супраць улады Георга III або Вялікая француская супраць Людовіка XVI. Джон Лок, які адстойваў ідэю аб «праве народа на паўстаньне супраць тыраніі», у сваёй працы «Два трактата аб кіраваньні» вызначыў тыранію так[15]:
«…тыранія — гэта ажыцьцяўленьне ўлады акрамя права, на што аніхто ня можа мець права. І гэта ёсьць выкарыстаньне ўлады, якую хто-небудзь Мае ў сваіх рукох, ня на карысьць тых, хто падпарадкоўваецца гэтай уладзе, але ў мэтах сваёй асабістай прыватнай выгады, калі кіраўнік, якімі б паўнамоцтвамі ён ні валодаў, кладзе ў аснову сваіх дзеяньні не закон, а сваю волю й яго распараджэньні й дзеяньні накіраваны ня на захаваньне ўласнасьці яго народа, але на задавальненьне яго ўласнага славалюбства, мсьцівасьці, прагнасьці або якой-небудзь іншай нявартай страсьці».
Тыранія й тыраны ў Старажытнай Грэцыі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Словы: «тыранія» (τύραννης) і «тыран» (τύραννος), па ўсёй верагоднасьці, анаталійскіх паходжаньня й упершыню сустракаюцца ў паэта Архілёха. Старажытныя грэкі зьвязвалі зь імі іншае паняцьце, чым мы: цяпер тыраніяй мы называем жорсткае кіраваньне, а тыранам-жорсткага, хоць бы й законнага, гасудара; грэкі ж пазначалі гэтымі словамі звычайна незаконнасьць паходжаньня ўлады й тыранамі называлі асоб, сілай або хітрасьцю прысвоілі сабе ўладу, па праве ім не належала, хоць бы яны былі людзі лагодныя й гуманныя (пасьля, зрэшты, філёзафы, напрыклад, Арыстотэль, характэрнай рысай тырана лічылі імкненьне ня да агульнай карысьці, а да сваёй асабістай выгадзе, або перавышэньне ўлады, хоць бы й законнай). Такім чынам, тыранія ў старажытнагрэцкім сэнсе — у сутнасьці ўзурпацыя, а Тыраны — узурпатары, і грэцкую тыранію хутчэй за ўсё можна супаставіць зь цэзарызмам ў Рыме.
Старажытная тыранія характарызуе пераважна другую палову VII-га й VI-ое стол. да н. э. то быў час, калі ў Грэцыі з аднаго боку пачыналі разьвівацца прамысловасьць і гандаль, уваходзілі ва ўжываньне й набывалі вялікае значэньне ґрошы, расла новая сіла — Дэмас, народ, а з другога ўзмацняліся самавольства й злоўжываньні кіруючай арыстакратыі, эканамічны прыгнёт і запазычанасьць масы, асабліва бядотная з прычыны суровага пазыковага права, выракае няспраўнага даўжніка на рабства. На глебе незадаволенасьці дэмаса які пакутаваў ад палітычнага бяспраўя, адсутнасьці пісаных законаў, эканамічнай крызы, і ўзьнікла тыранія. Гэта — свайго роду Дэмакратычная дыктатура, у якой меў патрэбу недастаткова яшчэ адужэлы Дэмас.
Тыраны выходзілі часам з шэрагаў вышэйшых урадавых асоб, прытанаў (напрыклад, Фрасібул ў Мілеце) або архонтаў, якія імкнуліся сілком падоўжыць або ўзмацніць сваю ўладу (напрыклад, Дамасій ў Атэнах); але часьцей за ўсё гэта былі арыстакраты па паходжаньні, з разьліку, славалюбства або з-за асабістай крыўды разрываць сувязь з сваім саслоўем, якія станавіліся на чале дэмаса й з дапамогай яго, сілай або хітрасьцю, захоплівалі ўладу ў свае рукі (Пісыстрат ў Атэнах). Існуючых формаў дзяржаўнага ладу й законаў Тыраны большаю часткай не чапалі й здавольваліся ўладай фактычнай, падаючы вышэйшыя пасады сваім сваякам або прыхільнікам, як рабіў Пісыстрат; часам, зрэшты, яны імкнуліся й у самым прыладзе даць перавагу пачаткам дэмакратычным (Клісьфен Сікіёнскі). У відах большай бясьпекі й трываласьці ўласнай улады, яны прымалі меры супраць залішняга збору насельніцтва ў месьце й імкнуліся адцягнуць яго ўвагу ад дзяржаўных спраў. Апорай іх служыла перш за ўсё ваенная сіла-атрад целаахоўнікаў, умацаваны палац і г. д.; на ўвазе гэтага, роўна як і для ажыцьцяўленьня сваёй зьнешняй і ўнутранай палітычнай сыстэмы, Тыраны павінны былі валодаць вялікімі грашовымі сродкамі й уводзіць падаткі, часам у форме прамога абкладаньня. Так, Пісыстрат валодаў руднікамі ў мясцовасьці каля ракі Стрымона, багатай лесам і каштоўнымі мэталамі, і спаганяў з жыхароў Атыкі пазямельную падаць (у памеры 1/10 або 1/20).
Тыраны ўступалі ў Зьвяз адзін з адным (Пісымтрат і Лігмадыд Наксоскі) і ў цесныя сувязі з Усходам (Палікрат), наогул разьвівалі шырокую зьнешнюю палітыку, імкнуліся распаўсюдзіць свой палітычны й гандлёвы ўплыў. У гэтых адносінах характэрная палітыка Пісыстрата, ужо азначыў тое, што пасьля зьдзейсьнена было Атэнамі V ст., і які зьявіўся ў гэтых адносінах як бы папярэднікам Тэмістокла й Арыстыда, кімано й Пэрыкла. Тыраны клапаціліся аб разьвіцьці марскога магутнасьці й аб заснаваньні калёніяў (Кіпсель і Пэрыандар Карынфскія). Яны шукалі й маральнай апоры для сваёй улады, у дружалюбных сувязях з Алімпіяй і ў асаблівасьці з Дэльфійскім аракулам; яны ўводзілі новыя культы, заступаліся (напрыклад, Пэрыандар) культу Дыяніса, бога пераважна простага, сельскай клясы, ўсталёўвалі новыя цырымоніі й сьвяты (Пісыстрат і вялікія Панафінэі). Яны ўступалі ў зьвяз з разумовымі сіламі стагодзьдзя, зьяўляліся ў ролі мэцэнатаў, прыцягвалі да свайго двара паэтаў, гэтых вяшчальнікаў славы й кіраўнікоў грамадзкай думкі (Пісыстратыды й Анакрэон, Сіміянід; сіракускія тыраны й Піндар), а таксама мастакоў. Яны праяўлялі ў шырокіх памерах будаўнічую дзейнасьць, якая ня толькі спрыяла ўпрыгожваньню й умацаваньню іх рэзыдэнцыяў або добраўпарадкаваньню й агульнай карысьці (вадаправоды й дарогі), але й давала заробак масе рабочых і рамесьнікаў.
Лепшай апорай тыранам служыла адданасьць дэмаса; таму ўжо асабістыя выгады прымушалі іх клапаціцца аб задавальненьні надзённых яго інтарэсаў — аб правасудзьдзі, аб узьняцьці эканамічнага дабрабыту масы. Некаторыя з тыранаў асабліва заступаліся земляробчай клясе, аказваючы яму ўсялякае садзейнічаньне й дапамогу; напрыклад, Пісыстрат з дапамогай стварэньня для яго крэдыту завяршыў тое, што пачата было салёнам, і ліквідаваў самы корань бедзтваў, ад якіх пакутавала сельскае насельніцтва.
Нядзіўна, што ў некаторых местах зацьвердзіліся цэлыя дынастыі тыранаў, напр. Артагарыды ў Сікіёне, панавалі на працягу 100 гадоў; зь іх асабліва выдатны Клісьфен. Зь іншых тыранаў выдаюцца Кіпсель і Пэрыандар ў Карынфе, Феаґен — у Мегара (дзе барацьба насіла на сабе пераважна сацыяльны характар), Пісыстрат і ягоныя сыны — у Атэнах, Палікрат — на выспе Самос. З сыцылійскіх тыранаў V ст. асабліва выдатныя сіракускія — Ґелон і Гіерон.
Памяць пра багацьце й магутнасьць тыранаў доўга захоўвалася грэкамі; пра іх хадзілі розныя апавяданьні, свайго роду навелы, узоры якіх мы знаходзім у Герадота (напрыклад, аповяд пра вясельле Агарысты, дачкі сікіёнскага тырана Клісьфена). Тыранія нанесла моцны ўдар арыстакратыі й шмат спрыяла ўзвышэньню дэмаса. Яна служыла большаю часткай пераходнай прыступкай да дэмакратыі ці, прынамсі, да больш ўмеранай, параўнальна з ранейшай, арыстакратыі. Дзякуючы ёй у многіх дзяржавах маглі адужэць дэмакратычныя элемэнты. Многія Тыраны, асабліва заснавальнікі дынастыяў, былі выбітнымі асобамі, якія валодалі мужнасьцю й глыбокім розумам. Але тыранія мела нямала й цёмных бакоў. Калі ўжо найбольш выбітныя Тыраны, якія засноўвалі дынастыі, аказваліся занадта неразборлівымі ў сродках і занадта падазронымі, то іх пераемнікі — тым больш: ня маючы ні тых талентаў, ні тых заслуг, якія давалі іх бацькам і папярэднікам некаторы права на магутнасьць, усьведамляючы незаконнасьць сваёй улады, яны становяцца яшчэ больш падазронымі й жорсткімі, бачаць сваю апору выключна ў сіле, у наёмнай варце, грэбуюць інтарэсамі дэмаса, якія робяцца для іх зусім чужымі й незразумелымі, і ўзводзяць ганеньне на ўсіх.
Тыранія, зь яе гвалтам, падазронасьцю й крывадушнасьцю, павінна была мець дэмаралізуе ўплыў; яе падзеньне, пасьля таго, як яна зьдзейсьніла сваю гістарычную задачу, было неабходна й дабратворна для далейшага разьвіцьця грэкаў. Памацнелы Дэмас мог цяпер і без тыранаў адстойваць сябе. Памаленьку тыранія стала выклікаць супраць сябе незадаволенасьць нават у тых пластах, на якія яна перш абапіралася й для якіх цяпер зрабілася непатрэбным і цяжкім прыгнётам. Яе падзеньня нямала садзейнічала й Спарта, Былая натуральным ворагам тыраніі, як дэмакратычнай дыктатуры. Да канца VI ст. у большай частцы Грэцыі тыраніі зьнікае, саступаючы месца або дэмакратыі або ўмеранай арыстакратыі. Даўжэй утрымалася яна ў сыцылійскіх местах, дзе барацьба паміж разнастайнымі племяннымі элемэнтамі часта набывала асабліва разьлютаваны характар. У канцы V і на працягу IV ст.яна атрымала асаблівае разьвіцьцё ў Сіракузах, ува асобе двух Дыянісій (старэйшага й малодшага) і Агафокла. Але гэтая тыранія мае некалькі іншы характар: сучасьніца заняпаду й зводу дэмакратыі й разьвіцьця наёмніцтва, яна зьяўляецца па перавазе дыктатурай ваеннай; яе прадстаўнікі выходзяць з шэрагаў ваеначальнікаў і абапіраюцца амаль выключна на ваенную сілу, на салдат. Тое ж варта сказаць і пра тых тыранаў, якія зьяўляліся ў Грэцыі ў часы й пад эгідай Македонскага панаваньня[16].
Ужо Фалес Мілецкі вельмі адмоўна адгукаўся пра тыранаў у сваіх выслоўях: так, «найдзіўнейшым» у сьвеце ён называў «тырана ў старасьці» — намякаючы, што мала хто зь іх дажывае да сталяга ўзросту, гінучы ад замахаў і чарговых пераваротаў. У эпоху разьвітой дэмакратыі, у V ст.да н. э., стаўленьне да тыраніі было адназначна нэґатыўнае, і менавіта тады гэты тэрмін наблізіўся да свайго цяперашняму значэньні. Тыранія сама па сабе ўспрымалася сьпелым грамадзянскай сьвядомасьцю як выклік справядлівасьці й аснове існаваньня грамадзянскага калектыву — ўсеагульнай роўнасьці перад законам. Аб Дыягене, напрыклад распавядалі, што на пытаньне, Якія жывёлы самыя небясьпечныя, ён адказаў: «з хатніх — лісьлівец, зь дзікіх — тыран»; на пытаньне, якая сьпіж найлепшая: «тая, зь якой зроблены Статуі Гармодыя й Арыстагітона» (тыраназабойц).
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Тэрміналёгія грамадазнаўства., Менск: Інбелкульт, 1926, БНТ
- ^ а б в г «Акадэмік», тлумачэньне слова тыранія (рас.)
- ^ Словарь русского языка: В 4-х т. / РАН, Ин-т лингвистич. исследований; Под ред. А. П. Евгеньевой. — 4-е изд., стер. — М.: Рус. яз.; Полиграфресурсы, 1999; (рас.)
- ^ Энцыкляпэдыя Брытаніка (Encyclopædia Britannica. Retrieved 2019-10-13) (анг.)
- ^ Kagan, Donald (1998). Pericles of Athens and the Birth of Democracy. Simon and Schuster. p. 250. ISBN 9780684863955. Retrieved 8 December 2020 (анг.)
- ^ [https://www.crf-usa.org/bill-of-rights-in-action/bria-26-1-plato-and-aristotle-on-tyranny-and-the-rule-of-law.html «Constitutional Rights Foundation». www.crf-usa.org. Retrieved 2023-01-24. (анг.)
- ^ Robert Drews, «The First Tyrants in Greece» Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 212 (2nd Quarter 1972:129-144) p. 138.
- ^ Helck W., Ein sprachliches Indiz für die Herkunft der Philister, in: Beiträge zur Namenforschung 21, 1983, p. 31.
- ^ Meriggi, P. «Schizzo della delineazione nominale dell’eteo geroglifico (Continuazione e fine)», in: Archivio Glottologico Italiano, 38, 1953. pp. 36-57.
- ^ Chantraine, P. Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots, vol. 4.1, 1968, p. 1146.
- ^ Gusmani 1969: R. Gusmani, Isoglossi lessicali Greco-Ittite, in: Studi linguistici in onore di Vittore Pisani, Brescia 1969, Vol. 1, p. 511-12.
- ^ Cornil, P. «Une étymologie étrusco-hittite», Atti del II Congresso Internazionale de Hittitologia, Pavía, 1995, p. 84-85.
- ^ Rabin, C. «Hittite Words in Hebrew», Or NS 32, 1963, pp. 113-39.
- ^ Sandars, Nancy K., The Sea Peoples: Warriors of the Ancient Mediterranean, 1250—1150 BC, Thames and Hudson, 1978
- ^ Два трактата о правлении (199) // Локк Дж. Сочинения: В 3 т. — Т. 3. — М.: Мысль, 1988. С. 137—405. (рас.)
- ^ Бузескул В. П.,. Тирания и тираны в древней Греции // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. (рас.)
 | Дзеля паляпшэньня артыкулу неабходна:
|