Ä

	Літара лацінкі A з умляўтам / трэмай
	Ää
	Выява
	◄ À Á Â Ã Ä Å Æ Ç È ►
Зьвесткі
Тып	пашыраная лацінская літара, альфабэтны;
Гук	[ɛ], [æ]
Назва ў Юнікодзе	latin capital letter a with diaeresis; latin small letter a with diaeresis
Юнікод	Ä: U+00C4; ä: U+00E4
HTML	Ä‎: &#196, Ä ä‎: &#228, &#xe4
UTF-16	Ä‎: 0xC4; ä‎: 0xE4
URL-код	Ä: %C3%84; ä: %C3%A4
Мнэмоніка	Ä: Ä ä: &auml
LAΤΕΧ	Ä: \ddot A; ä: \ddot a
Разьвіцьцё
	A a + Ä ä ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ;
	усе сымбалі · лацінка · кірыліца · грэцкія · дыякрытыкі · валюты · дапамога

Ä, ä (a з умля́ўтам / трэ́май; курсіў: Ä ä) — літара пашыранай лацінкі. Выкарыстоўваецца ў германскіх мовах: нямецкай^[1] і швэдзкай^[2], і ў некаторых іншых мовах: фінскай^[3], эстонскай^[4], славацкай^[5], казаскай^[6].

Часьцей за ўсё пазначае гукі [ɛ] або [æ], утвараецца з лацінскай літары A a і умляўту альбо трэмы (◌̈).

Як самастойная літара

Літара Ä сустракаецца як самастойная літара ў фінскім, швэдзкім, скольт-саамскім, карэльскім, эстонскім, люксэмбурскім, паўночнафрыскім, сатэрляндзкім, эміліяна-раманьёльскім, ротуманскім, славацкім, татарскім, казаскім, гагавускім, нямецкім і туркмэнскім альфабэтах, дзе яна ўяўляе галосны гук. У фінскай, казаскай, туркмэнскай і татарскай гэта заўсёды [æ]; у швэдзкай і эстонскай рэґіянальныя адрозьненьні, а таксама становішча літары ў слове дапускаюць альбо [æ], альбо [ɛ]. У нямецкай і славацкай мовах Ä расшыфроўваецца як [ɛ] (або архаічнае, але правільнае [æ]). У лацінізацыі нанкінскай мандарынскай мовы Ä расшыфроўваецца як [ɛ].

У скандынаўскіх краінах галосны гук [æ] першапачаткова запісваўся як «Æ», калі хрысьціянізацыя прывяла да таго, што былыя вікінгі пачалі выкарыстоўваць лацінскі альфабэт прыкладна ў 1100 годзе нашай эры. Літара Ä ўзьнікла ў нямецкай, а затым і ў швэдзкай мове ў выніку першапачатковага напісаньня літары E ў AE па-над літарай A, якая з часам спрасьцілася да дзьвюх кропак. У ісьляндзкім, фарэрскім, дацкім і нарвэскім альфабэтах «Æ» па-ранейшаму выкарыстоўваецца замест Ä.

Фінская мова выкарыстоўвала швэдзкі альфабэт на працягу 700 гадоў, пакуль Фінляндыя была часткай Швэцыі. Хоць ідэі германскага ўмляўта ў фінскай мове не існуе, фанэма /æ/ існуе. Эстонская мова набыла гэтую літару дзякуючы шырокаму знаёмству зь нямецкай мовай, у тым ліку зь ніжненямецкай на працягу стагодзьдзяў эфэктыўнага кіраваньня прыбалтыйскіх немцаў, і са швэдзкай мовай на працягу 160 гадоў існаваньня Эстоніі ў складзе Швэдзкае імпэрыі да 1721 году.

Літара таксама выкарыстоўваецца ў некаторых альфабэтах цыганскае мовы.

Казаская мова

У казаскай лацінцы ўзору 2021 году літара Ä выкарыстоўваецца для лацінізацыі літары шва (Ә ә)^[6]. Абазначае гук [æ].

Нямецкая мова

У нямецкай мове Ä уяўляе сабой умляўт-форму [aː] ([a] у кароткім выглядзе), у выніку чаго атрымліваецца [ɛː] (або [eː] для многіх размаўлялых) у выпадку доўгага [aː] і [ɛː] у выпадку кароткага [a]. Па-нямецку літара называецца Ä (вымаўляецца як [ɛː]) альбо Umlaut-A (умляўт-A).

У нямецкіх слоўніках літара адпавядае A, а ў нямецкіх тэлефонных даведніках літара адпавядае AE. Літара таксама сустракаецца ў некаторых мовах, якія прынялі нямецкія назвы або варыянты напісаньня, але не зьяўляецца часткай альфабэтаў гэтых моваў. Нядаўна яна была ўведзена ў ольстэрска-шатляндзкае пісьмо Адраджэньня.

Эмільяна-раманьёльскія дыялекты

У эмільяна-раманьёльскіх дыялектах Ä выкарыстоўваецца для абазначэньня [æ], які сустракаецца ў некаторых эмільянскіх дыялектах, напрыклад, у балёнскім bän [b æ ŋ] «добры, шчасны» і žänt [z æ ŋ t] «людзі».

Крыніцы

^ The German Alphabet (das deutsche Alphabet) (анг.). German very easy. Праверана 9 сакавіка 2024 г.
^ Svenska alfabetet (швэд.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.
^ Suomen kielioppi — Aakkoset — Jyväskylän yliopisto (фін.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.
^ Eesti tähestik (эст.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.
^ Slovak (slovenčina) (анг.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.
^ ^а ^б Казахстанцам представили новый алфавит на латинице (рас.). Sputnik (22 красавіка 2021). Праверана 9 сакавіка 2024 г.

Вонкавыя спасылкі

Вялікая й маленькая літары на сайце Scriptsource.org (анг.)

[gve-1] The German Alphabet (das deutsche Alphabet) (анг.). German very easy. Праверана 9 сакавіка 2024 г.

[2] Svenska alfabetet (швэд.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.

[3] Suomen kielioppi — Aakkoset — Jyväskylän yliopisto (фін.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.

[4] Eesti tähestik (эст.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.

[5] Slovak (slovenčina) (анг.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.

[kaz-6] а ^б Казахстанцам представили новый алфавит на латинице (рас.). Sputnik (22 красавіка 2021). Праверана 9 сакавіка 2024 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]