Mahmud Kaşğari

Vikipediya, azad ensiklopediya
(Mahmud Qaşqarlı səhifəsindən yönləndirilmişdir)
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Mahmud Kaşğari
Mahmud ibn Hüseyn ibn Məhəmməd əl-Kaşğari
Mahmud Kaşğarinin Upaldakı məqbərəsindəki heykəli
Mahmud Kaşğarinin Upaldakı məqbərəsindəki heykəli
Doğum tarixi 1029
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1101
Vəfat yeri
Elm sahəsi dilçilik
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Mahmud ibn Hüseyn ibn Məhəmməd əl-Kaşğari (ərəb. محمود بن الحسين بن محمد الكاشغري‎), Mahmud Kaşğari (uyğ. Mehmud Qeshqeri) və ya Kaşğarlı Mahmud (türk. Kâşgarlı Mahmud; 1029, Qaşqar, Qaraxanilər dövləti – 1101, Upal[d], Qaraxanilər dövləti) — Qaraxanlılar dövlətində yaşamış filoloq və leksioqraf. Türk dünyasının ilk ensiklopedik lüğəti "Divani lüğət-it-türk" əsərinin müəllifidir.

Şəcərəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mahmud Kaşğarinin hökmdar nəslindən və ya ən azından əsilli bir ailədən olduğu haqqında ən mühüm mənbə onun, öz əsərində də qeyd etdiyi kimi atalarının Əmirlərdən gəlməsidir. "Bizim atalarımız olan bəylərə Hamir deyirlər, çünki Oğuzlar əmir deyə bilmirlər, əlif hərfini "h" hərfinə çevirərək deyirlər. Babamız Türk illərini Samanoğullarından alan bəydir, adına Hamir Təkin deyilir".[1] Özünün verdiyi məlumatdan Türk tarixinin əhəmiyyətli dövlətlərindən biri olan Qaraxanlı dövlətinin xanədan sülaləsinə mənsub olduğu aydınlaşır. O, Qaraxani hökümdarı II Məhəmməd Buğra xanın nəvəsi olmuşdur. "Divanü Lüğat-it-Türk"ü özbək dilinə tərcümə edən S.Mütəllibov M.Kaşğarinin soyu haqqında belə fikir deyir: Kaşğarlı Mahmud "ə"ni "ha" kimi deyən bir qəbilənin oğludur. Bu qəbilə geniş bir ərazidə yayılmışdır və "Divan" yazılan zaman daha çox özbəklərin arasında yaşayırdılar. İndi bu qəbilə Kuramda və Fərqanənin bəzi bölgələrində, Qarabulaqda və s. yerlərdə yaşayır. Kaşğarlı Mahmud bu qəbilənin övladıdır.[2]

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mahmud Kaşğari 1029-cu ildə Kaşğar elinin Azıx kəndində (indiki Özbəkistan) anadan olmuşdur. Bəzi mənbələrə görə isə İsık-Kul gölünün sahilində yerləşən Barskan şəhərində (indiki Qırğızıstan ərazisi) dünyaya gəlmişdir. İlk təhsilini Kaşğarda Saciyə və Hamidiyyə mədrəsələri kimi elm mərkəzlərində almış, dövrünün elmləri ilə bərabər ərəb və fars dillərini mükəmməl şəkildə öyrənmişdir.Təxminən 1058-ci ildə Bağdada getmiş, bir müddət burada yaşamışdır. Bağdad həmin zaman Səlcuq imperiyasına tabe idi. Ərəblərin türkləri tanıması, onların adət və ənənələrini öyrənməsi baxımından çətinlik çəkməsi, xüsusən dil problemləri Mahmud Kaşğaridə bir əsər yazmaq ideyasını yaratdı. On il müddətində bir çox əraziləri səyahət etdikdən sonra adını tarixə həkk edən ensiklopedik əsəri "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərini yazdı.

Təxminən 1080-ci ildə Kaşğara qayıdan alim 1105-ci ildə burada dünyasını dəyişir. Kaşğar yaxınlığında Opal kəndində dəfn olunmuşdur. Üzərində "Müqəddəs alimin məzarı" yazılmış məqbərəsi 1984-cü ildə təmir olunmuşdur. Hal-hazırda məqbərədə alimin məzarı yerləşən otaq, Qurani-Kərim oxunması üçün ayrıca bir salon və muzey bölümü vardır. Muzey hissəsində Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərinin əlyazması, müxtəlif dillərdə tərcümə və nəşrləri, bir neçə litoqrafik çaplı Qurani-Kərim, Mahmud Kaşğari və onun əsəri haqqında yazılmış məqalələr və kitablar nümayiş olunur. Burada həmçinin, Mahmud Kaşğarinin portreti və Qaraxanlılar dövrünə aid əşyalar da vardır.[3]

UNESCO tərəfindən 2008-ci il "Mahmud Kaşğari ili" elan olunmuşdur.[4]

Əsərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mahmud Kaşğarinin məşhur "Divanü Lüğat-it-Türk" əsəri ensiklopedik xarakter daşıyır. Türk dili, ləhcələri, tarixi, coğrafiyası, folkloru, mifologiyası, müəyyən qədər astronomiyası ilə bağlı materialları əhatə edən bir bilik xəzinəsidir. Kitab 319 səhifədən ibarətdir. Bu əsərini yazmaq üçün on ildən artıq türklər yaşayan bölgələri gəzərək material toplamışdır. 1072–1074-cü illər arasında yazdığı əsərini 1076-cı ilə qədər təkmilləşdirmiş, 1077-ci ildə Abbasi xəlifəsi Əbul Qasım Abdullaha təqdim etmişdir.

"Divanü Lüğat-it-Türk"də "Dünya xəritəsi"

Müəllif Ensiklopediyada "Dünya xəritəsi" adlanan bir xəritə vermişdir. Bu xəritədə mərkəz Balasaqunu seçərək türklərin yaşadığı bütün ərazilər qeyd olunmuşdur. Xəritə üzərində "Əradi Azərabadkan" yer adı da qeyd edilmişdir.

Qaşqarlı, Xaqaniyə, Uygur, Oğuz, Kıpçak, Türmən, Qırğız, Çiğil, Yağma, Arqu və digər Türk soylu xalqları Türk adı altında cəmləşdirən bir türkoloqdur.

Türklərin yaşadıqları ölkələr, şəhərlər, qəsəbələr, kəndlər haqqında məlumat verərək Türk coğrafiyaşünası adına layiq görülmüşdür.

Mahmud Kaşğari "türklərin bölgələrini, kəndlərini və çöllərini qarış-qarış gəzmişdir. Uzun illər o, türk, oğuz, qırğız şəhərlərini, kəndlərini, düşərgələrini dolaşaraq onların lüğətini yazmışdır". Nəticədə M.Kaşğari Xəzərin şərq sahillərindən başlamış Lobnor gölü meridianına və İli çayı enliyindən Kaşğarın cənub sərhədlərinə qədər olan geniş ərazini öyrənmiş, Orta və Mərkəzi Asiyanın bir hissəsinin ilk rayonlaşdırılmasını aparmış, türk xalqları və abidələrinin məskunlaşma sərhədlərini və yerlərini böyük dəqiqliklə müəyyən etmişdir.

Onun məşhur "Divanü Lüğat-it-Türk" (1072–1074) əsərində türk qəbilələri, çoxlu dağ, çay, göl, ölkə və dövlətlər haqqında geniş məlumatlar toplanmışdır. Tyan-Şan və Yeddigöllük, İssık-Kul gölü, Balasaqun dağları (Qırğızıstanda), Altay vadisi və İli çayı və s. ən müfəssəl şəkildə səciyyələndirilmişdir. O, Narının yuxarı hövzəsində olmuş, Çatırgöl və Siziç (Songöl) gölünü qeydə almışdır. "Divan"ın sonuna əlavə olunmuş xəritə Mahmud Kaşqari dövründə türkdilli xalqların yaşadığı ərazilərin təsvirini verən ilk xəritədir. O, bir sıra paralel formada düzülmüş Qərbi Tyan-Şan dağ sistemini öz xəritəsində daha düzgün əks etdirmişdir. Kaşqari Manqışlak (Manqıstan) yarımadası ilə də tanış idi – bu yarımadaya ilk dəfə məhz onun xəritəsində rast gəlinir.

Kaşğarinin Kitabu-cəvahirin-nəhv fi luğati-t-turk (Türk dilinin nəhv cövhərləri) adlı əsəri də vardır.

Kitabları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Rəfiq Özdək. Türkün qızıl kitabı. II cild. (Azərbaycan dilinə çevirənlər: Nəsiman Yaqublu, Lətif Şüküroğlu). Bakı: "Yazıçı", 1997, 236 səh.
  2. Mahmud Kaşğari. "Divanü Lüğat-it-Türk". 4 cilddə. Tərcümə və nəşrə hazırlayan Ramiz Əsgər, Bakı: "Ozan", 2006
  3. Bayat Fuzuli. Büyük Türk bilgin ve ansiklopedisti Kaşgarlı Mahmut.İstanbul: Ötüken. 2008. 183s.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Kaşgarlı M., Divanu Lugat-it-Turk, c.1, Ankara, 1998, s.112
  2. ↑ Mutallibov S., "XI Asrning buyuk filologları ve Ularning Nayab Asarlari". Kaşğariy M., Devanu Luğatit Turk, T.1, Taşkent, 1960, s.17
  3. ↑ Bayat Fuzuli. Büyük Türk bilgin ve ansiklopedisti Kaşgarlı Mahmut. İstanbul: "Ötüken", 2008. s.34
  4. ↑ UNESCO to name 2008 and 2009 after famous Turks Arxiv surəti 13 dekabr 2014 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2014-12-13 at the Wayback Machine

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahmud_Kaşğari&oldid=7794014"