Naijiria
Naijiria (ngwen-nsibi: [Nàìjírìà]; òrere Nigeria me ubọk ige-inu eyi Uket-chieen̄) ìre ido me Afirika. Ọmọ ore ido ebi Obolo ekiluk.
| Tempulet:Flagicon Ebi kè Iman̄ Ido Naijiria | |
|---|---|
| Egop | Bicolour |
| Iman̄-ido | Iman̄ Ido Naijiria |
| Okwa Ido | "Ìnan̄a Ìkeke Bọn Owot" |
| Anam | Igo |
| Unọn | Black crowned crane |
| Ajakajak | Costus spectabilis |
Naijiria ìre ido ge òkup me Afirika agan̄ Ichep-ura. Ido ìkukup ikana ọmọ ire Nijê me agan̄ inyọn̄; Chad me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, Kamerun me agan̄ mbum-ura, mè Bènè me agan̄ ichep-ura kan̄. Agan̄ osiki kan̄ ìkup me Ọfọ-okwaan̄ Ginì me Emen-awaji Atilantik. Naijiria ìkaan̄ ama-mkpulu 36 mèlek Agan̄ Ama-ibot Ido [FCT], ere ama-ibot kan̄, òrere Abuja, okupbe.
Naijiria ìre ido owuwa ene ìnan̄a me esese ido elukbe me emen. Otoko òwawa iraka efit iba mè akọp go (250) ekup me ido yi; otu-usem ekitumube me ido ya îwa iraka efit go (500). Otoko chi geelek mîkaan̄ esese orọmijọn̄ kiban̄. Otoko ita ìmimiin̄ ichit me etete kechilọ ìre Awusa-Fulani me agan̄ inyọn̄, Yoruba me agan̄ ichep-ura, mè Igbo me agan̄ mbum-ura. Ebi ene ìnan̄a me otoko ita chi mîwa iraka akọp irek gweregwen me efit (60%) me lek otuuk ebi ìluluk me ido Naijiria.
Usem-mkpulu me ido yi ìre usem uket-chieen̄. Emọnọ usem yi inyi ikup mfufet ebi ene ìnan̄a me esese otoko mè otu-usem ikọkọt ikpa-otu mèlek ebi ofifi ife, mè isa me ikeya etap mgbaan̄-nriaak me ido. Usem Awusa, Yoruba mè Igbo, mèlek Ùnà si ere usem ekimalek itumu me ido. Echa ere usem owuwa ene me ido ya ekinọ mè iyaka igobo itet.
Òfolek erumfaka, mêkọt ifele Naijiria itap me irek iba. Ebi ìluluk me agan̄ inyọn̄ ekigọọk erumfaka Isilam, sà ebi ìluluk me agan̄ osiki ekigọọk erumfaka eyi Kiristien. Naijiria ore òso ido go me linyọn̄ eyi ebi ìkigọọk Isilam ewabe ichit; ọmọ si ore òso ido gweregwen me linyọn̄ ebi Kiristien ewabe ichit me emen. Ene inen mè inen me ido yi ekigọọk erumfaka eyi ebi nte nte kiban̄ ukot ikaan̄. Me ido yi, mînyi ebi ene irek igọgọọk erumfaka geelek ema eweekbe igọgọọk.
Naijiria ìre ere owuwa ido mè ijọn̄ ubọọn̄ ewuukbe lek ikup me ukot ikaan̄. Ido Naijiria eyi ònikup me mgbọ keyi ìnikup sa me mkpulu-usun̄ eyi Biriten eyi òkobene me emen akọp mè senturi onaan̄ge. Okike ijọn̄ kan̄ òkup mgbọ keyi ìre sa me egbaan̄be lek ijọn̄ agan̄ òsiki mè lek ijọn̄ agan̄ inyọn̄ iriaak isun̄ ge.
Sabum acha 1900, kpunu ere geege òkichieek erieen̄ yi, kpan̄asi ikeya ijọn̄ ya ìkup kire esese ido - Ido agan̄ Inyọn̄ mè Ido agan̄ Osiki - ebi Uket-chieen̄ ekekikpulu. Ire, me emen acha 1914, ogwu ibot mkpulu uket-chieen̄ ekigwen Lọdu Lugadi onenigbaan̄ agan̄ iba cha iriaak ge, eneninyi erieen̄ ya Naijiria.
Ebi Biriten mîchili uwu ikwaan̄ mè inyi ikan me esese ere me ido ya mè iniben ebi ubọọn̄ esese ama ito ibe ekekpulu me irek kiban̄. Ebiba ekekikpulu igọọk me ida ogwu ibot mkpulu ogwu Biriten òkup me otuchieen̄ me lek ido ya.
Ido Naijiria ìkaan̄ lek mè isibi me irak mkpulu-usun̄ ya mè inikana ire ido òkikpulu lek kan̄ me 1si onyan̄ Ọkitoba, 1960. Ido yi mîtim akọn̄ emen ido [civil war] bene me 1967 si re 1970. Me ikeya, ìnire ebi egobobe isun̄ me irek mkpulu isikikpulu sọnja, ebi akọn̄ ìkikpulu me afa/ikpak mira ibọkọ ido ikpulu. Mîkpọk ikirọ ikeya inire acha 1999 mgbọ mkpulu <democracy> eyi ido ya onikekebe inye; orirọ igobo-ebi-mkpulu [election] eyi acha 2015 ore adasi mgbọ ogwu ibot mkpulu òkup me irek ìkakọt ìnen̄e ìsi uwu-mkpulu òso mgbọ iba [the first time an incumbent president had lost re-election].
Naijiria ore ido ene ewabe me emen ichit me Afirika; mè ire si òso ido jaaba ene ewabe ichit me emen me otuuk linyọn̄. Otu-ifuk ene ìkukup me emen ìre efie 206 me ibot acha 2019. Naijiria si ore òso ido ita nsabọn irieen̄ mè ibaan̄ [youth] ewabe ichit me emen me linyọn̄, isifuk India mè Chaina isan̄a. Inu òwawa iraka efie 90 me lek ebi ìluk me ido ya mîsip me acha iraka akọp mè acha jeeta. Igọọk me lek etip ebi IMF enyibe me acha 2000, Naijiria ore <economy> òmimin ichit me Afirika, mè ire òso 24 òmimin ichit me linyọn̄.
Ire ibe efuk me ikpoko, inu òkup me ido ya îwa iraka $500 ego; îwa si iraka $1 ngwugwu, ire ibefuk igọọk me lek <purchasing power parity.>
Ekigwen Naijiria ibe ìre "Ogwu ujọn̄ọ-ile eyi Afirka" sa me owuwa ene ìluluk me emen mèlek si ugwem-mbubek [economy] kan̄. Uwu-ikpoko Linyọn̄ emọnọ ọmọ kire <an emerging market>. Ọmọ si ìre <regional power> me kọntinenti Afirika, mè ire si <middle power> me ebi kè inu ogbaan̄ me lek otutuuk linyọn̄ mè ire si <an emerging global power>. Ire, <human development index> kan̄ ire òso 158 me linyọn̄.
Erieen̄ yi, Naijiria ìnan̄a me lek Okwaan̄ Naija òkilibi iraka me emen ido ya. Ogwu òge-etip [journalist], Fulọra Shộ [Flora Shaw], osan̄a erieen̄ ya isibi. Ogwu ya înibat Lọdu Lugadi òkorere ogwu ibot mkpulu ido ya me emen mgbọ mkpulu-usun̄ ebi Biriten. Ike okwaan̄ ya onikichieek "Naijà" ìre inu kpemalek iriọọn̄ ubọk îjebe. Môkọt ire ke ìnan̄a me lek "egerew nigerewem" òrere erieen̄ eyi ebi Tuaregi ìliluk me ido ya me oka mgbọ esabe ikigwen agan̄ etete okwaan̄ ya òkup igbet Timbuktu, sabum mkpulu-usun̄ ebi Yurop onibene me emen senturi akọp mè onaan̄ge.