Roos
| Roos | |
|---|---|
| |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Divisie: | |
| Klas: | |
| Subklas: | |
| Orde: | |
| Familie: | |
| Subfamilie: | |
| Tribus: | |
| Genus: | Rosa L., 1753, Sp.Pl.:491
|
’n Roos is ’n houtagtige, meerjarige plant van die genus Rosa in die familie Rosaceae. Daar is meer as 100 spesies en duisende kultivars.
Eienskappe
[wysig | wysig bron]
Rose is ’n groep plante wat regop struike en rankplante insluit en dikwels skerp dorings het. Blomme wissel dikwels in grootte en vorm; hulle is gewoonlik groot en sieragtig en kleure wissel van wit en geel tot rooi. Die meeste spesies is inheems aan Asië, en ’n paar aan Europa, Noord-Amerika en Noordwes-Afrika. Spesies, kultivars en hibriede is wyd bekend vir hul prag en dikwels geur. Roosplante wissel in grootte van kompakte miniatuurplante tot klimplante wat tot sewe meter hoog kan word.
Hibriede tussen spesies kan maklik gekweek word en dit het daarvoor gesorg dat daar vandag ’n enorme getal verskillende tuinrose is.[1]
Die blare lê afwisselend aan die stingels. In die meeste spesies is hulle 5-15 cm lank, veervormig en met gesaagde randjies. Die meeste rose is bladwisselend, maar ’n paar (veral van Suidoos-Asië) is immergroen.
Die blomme van die meeste spesies het vyf kroonblare, behalwe Rosa sericea, wat gewoonlik net vier het. Elke kroonblaar is in twee afsonderlike lobbe verdeel en is gewoonlik wit of pienk, maar in ’n paar spesies geel of rooi. Onder die kroonblare is vyf (of vier) kelkblare. Daar is verskeie bostandige vrugbeginsels wat in dopvrugte ontwikkel.[2] Rose word in die natuur deur insekte bestuif.
Die versamelvrug van die roos is ’n bessieagtige struktuur bekend as die roosbottel. Baie kultivars ontwikkel nie bottels nie omdat die kroonblare so dig is dat bestuiwing onmoontlik is. Die bottels van die meeste spesies is rooi, maar ’n paar het donkerpers tot swart bottels. Elke bottel het ’n vleesagtige buitenste laag wat 5–160 "sade" bevat (tegnies gesproke droë enkelsaadvrugte wat dopvrugte genoem word). Die roosbottels word deur sekere soorte voëls geëet, wat dan die sade uitskei.
Die skerp voorwerpe aan die stam van die roosplant word gewoonlik "dorings" genoem, maar hulle is eintlik stekels – uitgroeisels van die buitenste laag van die stingel se weefsel. (Ware dorings is aangepaste stingels wat altyd by ’n nodus uitkom en self nodusse en internodusse het.) Roosstekels is gewoonlik sekelvormige hake wat die plant help om aan ander plante vas te hou wanneer dit oor hulle groei.
Spesies
[wysig | wysig bron]Die genus Rosa word verdeel in vier subgenera:
- Hulthemia (voorheen Simplicifoliae), met twee spesies uit Suidwes-Asië, R. persica en R. berberifolia.
- Hesperrhodos, met twee spesies uit Nood-Amerika, R. minutifolia en R. stellata.
- Platyrhodon, met een spesie uit Oos-Asië, R. roxburghii.
- Rosa (die tipe-genus, wat al die ander spesies bevat). Dié subgenus word verdeel in 11 seksies:
- Banksianae – wit en geel rose uit China.
- Bracteatae – drie spesies, twee uit China en een uit Indië.
- Caninae – pienk en wit blomme uit Asië, Europa en Noord-Afrika.
- Carolinae – wit, pienk en helderpienk blomme uit Noord-Amerika.
- Chinensis – wit, pienk, geel, rooi en gemengdekleurrose uit China en Birma.
- Gallicanae – pienk tot karmynrooi en gestreepte blomme uit Wes-Asië en Europa.
- Gymnocarpae – een spesie uit westelike Noord-Amerika (R. gymnocarpa) en ander uit Oos-Asië.
- Laevigatae – een spesie met wit blomme uit China.
- Pimpinellifoliae – wit, pienk, heldergeel, malvapers en gestreepte rose uit Asië en Europa.
- Rosa – wit, pienk, pers, moerbeirooi en rooi rose van oral behalwe Noord-Afrika.
- Synstylae – wit, pienk en karmynrooi rose uit alle gebiede.
Gebruike
[wysig | wysig bron]Rose is die bekendste as sierplante wat in tuine en soms binnenshuis vir hul blomme gekweek word. Hulle word ook vir parfuum en as snyblomme en landskapsplante gebruik. Hulle het boonop ’n lae medisinale waarde.
Sierplante
[wysig | wysig bron]
Die meeste sierrose is hibriede wat vir hul blomme gekweek word. Sommige word vir hul aangename geur (soos R. glauca en R. rubiginosa), sierdorings (R. sericea) of mooi vrugte (R. moyesii) verbou.
Sierrose word al duisende jare lank gekweek – die vroegste bekendste datum is 500 v.C. in lande om die Middellandse See, Persië en China.[3] Baie duisende hibriede en kultivars is al gekweek en word as tuinplante gebruik. Baie het dubbelblomme waarvan die meeste of al die meeldrade saamgegroei het tot bykomende kroonblare.
Parfuum
[wysig | wysig bron]Roosparfuum word van roosolie gemaak, wat ’n mengsel van essensiële olies is wat verkry word deur die kroonblare te distilleer. ’n Ander produk is rooswater, wat gebruik word vir kookdoeleindes, kosmetiese middels, medisyne en produkte vir godsdienstige rituele. Die vervaardigingstegniek het in Persië ontstaan en van daar versprei deur Arabië en Indië na ander gebiede.
Snyblomme
[wysig | wysig bron]Rose is ’n gewilde soort snyblom. Hulle word gewoonlik geoes en gesny wanneer hulle knoppe vorm, en word in verkoelde toestande gehou totdat hulle gereed is om verkoop te word.
In gematigde temperatuurstreke word hulle dikwels in kweekhuise gekweek, en in warmer klimaatstreke onder bedekking om te voorkom dat die weer, plae en siektes die plante verniel. Groot hoeveelhede word ook in tropiese lande gekweek.[4]
Kos en drank
[wysig | wysig bron]Van roosbottels word konfyt, jellie, marmelade, sop of tee gemaak. Dit word ook gepreserveer om stroop van te maak. Roosbottelsaadolie word in vel- en grimeerprodukte gebruik.
Rooswater het ’n besonderse geur en word in Persiese en Middel-Europese lande gebruik om lekkers van te maak. Rooskroonblare of -knoppe word dikwels gebruik om gewone tee mee te geur of saam met ander kruie gebruik om kruietee van te maak. Die blomme word ook as kos of ’n geurmiddel gebruik.[5]
Medisyne
[wysig | wysig bron]Die roosbottel, gewoonlik van R. canina, word gebruik as ’n bron van vitamien C. Die vrugte van baie spesies het aansienlike hoeveelhede vitamiene en word soms gebruik as ’n voedselaanvulling. Sommige rose word ook gebruik in kruie- en tradisionele medisyne. R. chinensis word al lank gebruik in Chinese medisyne, onder meer vir maagprobleme.[6]
Roosolie
[wysig | wysig bron]In Indië en Persië, en ook in Frankryk en die Balkanstate, word die damas- of muskaatroos (Rosa damascena) op groot skaal gekweek vir die produksie van parfuum. Dit beteken dat hulle in warm vet of olie met 'n temperatuur van omtrent 65˚C gesit word. Dit laat die parfuum uittrek, en daarna word dit deur afstoking van die vet geskei. Die parfuum word roosolie or roosessens genoem en is geweldig duur. Omdat natuurlike roosolie so duur is, gebruik die parfuumbedryf vandag hoofsaaklik sintetiese geurmiddels.
Hoe om rose te kweek
[wysig | wysig bron]By die bekende dubbele rose, is die meeldrade en vrugblare vervang deur bykomstige blomblare. Hierdie rose skiet dus geen saad nie. Die gevolg is dat hulle deur okulering of enting voortgeplant moet word. Dit beteken dat ’n loot of knop van die plant geneem en versigtig aan ’n groeiende stam van ’n ander geharde soort geheg moet word, op so ’n manier dat die weefsels van die loot op die van die stam sal groei.
As die stam geen knoppe het nie, kan geen takke ontstaan nie, en sal die eienskappe van die stam nie in die nuwe plant aanwesig wees nie. Party gekweekte rose produseer inderdaad saad, maar as mens hierdie saad plant, vind jy dat min van die jong plantjie se blomme soos die van die moederplant lyk. Dit is omdat feitlik alle gekweekte rose hibriede (kruisings of bastervorms) is, en dit is ’n kenmerk van alle hibriede (nie net by rose nie) dat die jong plantjie nie noodwendig soos die ouerplant lyk nie.
Die professionele rooskweker wat hom dit ten doel stel om nuwe variëteite te ontwikkel, moet natuurlik ander te werk gaan. Om verskillende vorms vir seleksie te kry, moet hy plante van saad kweek. Hy kan ook nie die kwessie van bestuiwing aan die toeval oorlaat nie. Die meeldrade van een variëteit moet versigtig met die stuifmeel van ’n ander bestuif word, sodat die kenmerkende eienskappe van die twee soorte gekombineer kan word. Wanneer ’n kweker ’n nuwe roos ontwikkel, registreer hy die kruising, en as ander kwekers dit wil kweek, moet hulle hom daarvoor betaal.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- KENNIS, 1980, ISBN 0-7981-0824-X, volume 1, bl. 68, 69
- ↑ "rose (plant) – Britannica Online Encyclopedia" (in Engels). Britannica.com. 19 November 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Mei 2015. Besoek op 7 Desember 2009.
- ↑ Mabberley, D.J. 1997. The plant book: A portable dictionary of the vascular plants. Cambridge University Press, Cambridge.
- ↑ Jack Goody. The culture of flowers. Cambridge University Press, 1993
- ↑ Fresh cut roses (PDF). Commercialisation bulletin:. FOODNET (2009). URL besoek op 2013-03-13.
- ↑ http://news.google.com/newspapers?nid=888&dat=19251031&id=rBlPAAAAIBAJ&sjid=30wDAAAAIBAJ&pg=6474,906524
- ↑ "Rosa chinensis China Rose PFAF Plant Database" (in Engels). Pfaf.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Julie 2011. Besoek op 13 Maart 2013.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Roos.
Wikispecies het meer inligting verwant aan Roos
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
