Roald Amundsen

Roald Amundsen
Amundsen in 1912
Gebore	Roald Engelbregt Gravning Amundsen 16 Julie 1872
Sterf	c. 18 Junie 1928

Roald Engelbregt Gravning Amundsen [ˈɾuːɑl ˈɑmʉnsən] (* 16 Julie 1872 op die plaas Tomta in Borge in Østfold, † 1928) was 'n Noorse ontdekkingsreisiger van die poolgebiede. Hy was die leier van die eerste Antarktiese ekspedisie tussen 1910 en 1912 wat die Suidpool bereik het en was die eerste persoon wat sy voete op die Noord- en Suidpool gesit het. Hy was ook die eerste persoon wat deur die Noordwestelike Deurvaart gereis het. Hy het in Junie 1928 verdwyn terwyl hy op 'n reddingsending was. Amundsen, tesame met Douglas Mawson, Robert Falcon Scott en Ernest Shackleton was 'n sleutelfiguur en leier gedurende die Heroïese Era van Antarktiese Ontdekking

Saam met sy kollega Fridtjof Nansen was hy een van die nasionale helde van die vrye Noorweë in die jare ná die onafhanklikwording in 1905. Amundsen was die eerste mens wat sowel die Suid- asook die Noordpool bereik het. Hy het deur die Noordwestelike Deurvaart geseil en was een van die eerstes wat vir sy poolreise gebruik van 'n lugskip gemaak het. In Junie 1928 het hy gedurende 'n reddingsaksie spoorloos verdwyn nadat sy vliegtuig naby Bjørnøya (die Bere-eiland) in Svalbard verongeluk het.

Biografie

Herkoms

Roald Amundsen en sy span doen wetenskaplike waarnemings aan die Suidpool.

Roald Amundsen was die vyfde kind en vierde seun van die skeepseienaar Jens Amundsen en sy vrou Gustava Sahlquist. Sy vader het in die 1850's 'n fortuin met die slawehandel tussen China en Sentraal-Amerika verdien. Gustava Amundsen, die dogter van 'n administratiewe amptenaar wat sestien jaar jonger as haar man was, was eweneens in China woonagtig waar ook hul eerste seun, Jens Ole Amundsen, in 1866 gebore is.

Eers daarna het die egpaar na Noorweë teruggekeer en in 'n huis in Hvidsten sowat vyftig kilometer suid van Kristiania (tans Oslo) ingetrek. In 1868 en 1870 is nog twee seuns, Gustav en Leon, gebore. Roald was hul vierde seun wat in 1872 gebore is. Sy naam is Oud-Noors en beteken letterlik "die Glorieryke".

Vaart

Reeds in die 16de en 17de eeue het ontdekkingsreisigers soos Frobisher, Davis, Hudson en Baffin tevergeefs probeer om langs die noordkus van Kanada 'n seeroete deur die Noordelike Yssee tussen die Atlantiese en die Stille Oseaan te vind. In die 19de eeu is nog meer pogings aangewend, maar niemand het daarin geslaag om die Noordwestelike Deurgang te vind nie, en dit het begin lyk asof die ideaal nooit verwerklik sou word nie.

Met die geldelike hulp van onder andere Nansen het Amundsen 'n jag met 'n lengte van 22 meter aangeskaf, wat hy die Gjöa gedoop bet. Nadat dit vir poolreise toegerus was, het by en ses makkers op 16 Junie 1903 op hul vaart vertrek. Die vaart deur die eilandewêreld van die Noordelike Yssee het byna drie jaar geduur; die manne het twee winters in 'n baaitjie van Koning Wilhelmeiland, naby die magnetiese Noordpool, deurgebring en belangrike navorsingswerk in verband met die magnetisme van die aarde gedoen.

In hierdie tyd het Amundsen by die Eskimo's geleer hoe 'n mens met ʼn hondeslee deur die yswoestyne kan reis - ondervinding wat hom jare later tydens sy Suidpool-ekspedisie baie goed te pas sou kom. In die somer van 1906 het die Gjöa deur die Bering-seestraat gevaar en op 30 Augustus die hawe Nome in Alaska bereik. Dit was die eerste keer dat die Noordwestelike Deurgang gebruik is om van Europa na Alaska te vaar.

Nuwe planne

Na sy welslae met die ontdekking van die Noordwestelike Deurgang was Amundsen die gevierde poolreisiger van sy tyd. Sy volgende oogmerk was om die geografiese Noordpool te bereik. Net soos Nansen wou by deur die Noordelike Yssee na die pool dryf. Hy het egter geweet dat by gou sou moes maak, want ander ontdekkingsreisigers het dieselfde doel voor oë gehad. Sy voorbereidsels was reeds byna voltooi toe die nuus hom bereik dat die Amerikaner Peary die Noordpool bereik het.

Die gevolg was dat Amundsen sy belangstelling in die Noordpool verloor en besluit het om suidwaarts pleks van noordwaarts te seil en deur die yswoestyn van Antarktika die Suidpool te probeer bereik. Weer eens het die beroemde Nansen die jong man daadkragtig ondersteun. Hy het selfs die Fram, waarmee by sy eie poolekspedisie onderneem het, tot Amundsen se beskikking gestel, en Amundsen en sy geselskap van 22 man kon op 6 Julie 1910 vertrek op die ekspedisie wat hulle soveel roem besorg het.

Amundsen het sy planne goed geheim gebou, maar toe by uiteindelik vertrek, was die ekspedisie van die beroemde Britse poolreisiger kaptein Robert Scott ook reeds op pad na Antarktika. Amundsen bereik die Suidpool Net soos Scott het Amundsen gemeen dat die Baai van Walvisse naby Koning Eduard-eiland die geskikste plek sou wees om as basis vir die reis na die Suidpool. te dien. In die middel van Januarie 1911 het sy skip deur die dik yslae van die Rosssee gedring, en Amundsen en sy manne kon ongeveer 1 350 km van die pool af land.

Hy het voorrade, noodhulpmiddele en 120 sleehonde afgelaai en 'n vaste basiskamp (Framheim) ingerig, waarin nege man twee jaar lank gewag het op die terugkeer van die Fram. 'n Paar maande lank het Amundsen die ysgebiede wat voor hom uitgestrek gelê het, deeglik ondersoek. Elke keer het by 'n entjie verder gegaan en terselfdertyd agtereenvolgens op 80°, 81 ° en 82° suiderbreedte noodskuilings met voorrade en noodverpleegmiddele ingerig.

Op 20 Oktober 1911, toe die lente in Antarktika aanbreek (die gemiddelde temperatuur was nog altyd ongeveer 30°C benede die vriespunt) het Amundsen met 'n geselskap van vier die tang tog na die pool aangepak. Aanvanklik het hulle vinnig met die hondeslee gevorder. Scott het ponies gebruik om sy slee te trek. Amundsen het egter bewys dat Eskimobonde beter geskik is vir pooltoestande, want by het 'n groter gemiddelde snelheid gehandhaaf.

Nadat Amundsen en sy geselskap die groot kusgebergte met sy reusagtige gletsers na 'n uitputtende tog van negentien dae oorgesteek het, was daar geen verdere struikelblokke nie. Hulle het orals langs die pad bakens opgerig sodat bulle maklik op bul spore kon terugkeer. Op 14 Desember 1911 het bulle met behulp van sterrekundige waarnemings vasgestel dat bulle die Suidpool bereik het.

Scott het net meer as 'n maand later, op 17 Januarie 1912, by die Suidpool aangekom en moes teleurgesteld die terugreis aanpak. Amunds en hulle het dieselfde pad op die terugtog as op die heenreis gevolg en Framheim 99 dae na hul vertrek bereik. In hierdie tyd het hulle 'n afstand van 2 700 km afgelê.

Verdere ondernemings

Gedurende die Eerste Wêreldoorlog was Noorweë neutraal, en Amundsen het 'n fortuin as skeepseienaar gemaak. Dit het hom in staat gestel om 'n nuwe skip te laat toerus, die Maud, wat 'n bietjie groter en sterker as die Fram was. Met hierdie skip wou hy deur die Bering-straat na Groenland reis. As gevolg van onvoorsiene terugslae kon die vaart soos Amundsen dit in gedagte gehad het, egter eers in 1922 begin.

In 1924 het die Maud, onder aanvoering van kaptein Wisting, die moeilike vaart voltooi, maar Amundsen self kon die tog nie meemaak nie. Intussen het die vliegkuns ontwikkel en Amundsen het die moontlikhede van hierdie nuwe vervoermiddel ten opsigte van poolreise ingesien. Hy het sy vlieglisensie gekry en die Noordpool per vliegtuig probeer bereik. Sy eerste poging, in 1922, om van Alaska oor die Noordpool na Spitsbergen te vlieg, het weens 'n landingsongeluk misluk.

Verdere pogings in 1923 en 1924 het ook misluk. Eers in 1926 het hy daarin geslaag om oor die Noordelike Yssee en die Noordpool te vlieg. Na hierdie geslaagde vlug het Amundsen, wat toe al 54 was, geen verdere ontdekkingsreise onderneem nie en hom in Bunnefjord gaan vestig.

Nalatenskap

Verskeie plakke is na hom vernoem:

• Die Amundsen–Scott Suidpoolstasie is na hom en sy teenstander vernoem
• Amundsensee aan die kus van Antarktika
• Amundsengletser in Antarktika
• Amundsenbaai in Antarktika
• Berg Amundsen in Antarktika
• Die Golf van Amundsen in die Arktiese Oseaan, aan die kus van die Noordwestelike gebiede in Kanada (die skeiding van Banks-eiland en die westelike dele van Victoria-eiland van die vasteland)
• 'n Groot krater by die maan se suidpool word ook Amundsen genoem

Verskeie skepe is na hom vernoem:

• Die Kanadese Kuswag het 'n ysbreker die naam CCGS Amundsen gegee (dit was haar missie om wetenskaplike navorsing in die Arktiese waters te doen)
• Die Koninklike Noorse Vloot het 'n fregat met die naam HNoMS Roald Amundsen wat in 2006 voltooi is
• Die Duitse brik Roald Amundsen

Ander eerbewyse sluit in:

• Die skrywer Roald Dahl is na Amundsen vernoem
• Die chemikus, digter en Nobelpryswenner Roald Hoffmann is na Amundsen vernoem
• Die Amundsen Voetpad en Amundsensirkel in Oakwood, Staten-eiland, New York
• Amundsen Hoërskool in Chicago, Illinois

Werke deur Amundsen

• Nordvestpassagen, 2-vols, 1907. Vertaal in Engels as The North-West Passage: Being the Record of a Voyage of Exploration of the ship "Gjøa" 1903–1907, 1908.
• Sydpolen, 2-vols, 1912. Vertaal in Engels as The South Pole: An Account of the Norwegian Antarctic Expedition in the "Fram," 1910–1912, vertaal deur by A.G. Chater, 1912.
• Nordostpassagen. Maudfærden langs Asiens kyst 1918–1920. H. U. Sverdrups ophold blandt tsjuktsjerne. Godfred Hansens depotekspedition 1919–1920. Gyldendal, Kristiania 1921.
• Gjennem luften til 88° Nord (deur Roald Amundsen, Lincoln Ellsworth en ander lede van die ekspedisie, 1925). Vertaal in Engels as Our Polar Flight: The Amundsen-Ellsworth Polar Flight, 1925; ook as My Polar Flight, 1925.
• Den første flukt over polhavet, met Lincoln Ellsworth en andere, 1926. Vertaal in Engels as The First Flight Across the Polar Sea, 1927; ook as The First Crossing of the Polar Sea, 1927.
• Mitt liv som polarforsker, 1927. Vertaal in Engels as My Life as an Explorer, 1927.

Bronne

• KENNIS, 1980, ISBN 0798108258, volume 3, bl. 518, 519

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Roald Amundsen.