Lets

Hierdie artikel handel oor die taal. Vir die etniese groep, sien Letlanders.

Lets latviešu valoda
Uitspraak:	['latviɛʃu 'valuɔda]
Gepraat in:	Letland  Litaue  Estland  Pole  Rusland  Belarus
Gebied:	Baltiese lande
Totale sprekers:	3 miljoen (1,5 miljoen in Letland)
Rang:	160
Taalfamilie:	Indo-Europees  Balties   Oos-Balties    Lets
Skrifstelsel:	Latynse alfabet
Amptelike status
Amptelike taal in:	Europese Unie  Letland
Gereguleer deur:	Staatskommissie van die Lettiese taal (Valsts Valodas Centrs)
Taalkodes
ISO 639-1:	lv
ISO 639-2:	lav
ISO 639-3:	lav

Lets of Letties (latviešu valoda [ˈlatviɛʃu ˈvaluɔda]) is 'n Oos-Baltiese taal en die moedertaal van ongeveer 1,5 miljoen mense. Dit is die enigste amptelike taal van Letland en een van die offisiele tale van die Europese Unie. Die grootste gemeenskappe van Letssprekendes buite Letland en dele van sy buurlande (Litaue, Estland, Rusland, Pole en Belarus ) is in die Verenigde Koninkryk, Verenigde State, Ierland, Australië, Duitsland, Swede, Kanada, en Brasilië. Die Letse taal behoort aan die Baltiese taalgroep van die Indo-Europese taalfamilie. Die oudste voorbeelde van geskrifte in die Letse taal - uit die 15de eeu - kan gevind word in die boeke van die Jānis Gilde (ook bekend as die Klein Gilde) se Society of Beer Porters. Dit het meestal uit Lette bestaan, en vanaf 1517 was die ouderlinge van die broederskap ook Lette. Die eerste teks in Letties is gedruk in die kerkhandleiding "AGENDA" wat in 1507 gepubliseer is.

Verspreiding van Letse dialekte

Verspreiding van Lets as huistaal in Letland (2011).

Klassifikasie

Die Letse taal is 'n lid van die Indo-Europese taalfamilie en deel van die Oos- of Sentraal-Baltiese subgroep van die Baltiese tale. Die Baltiese tale word gereeld as 'n tak van die Balto-Slawiese tale beskryf.

Lets is een van net twee Baltiese tale met amptelike status - die ander een is Litaus. Beide hierdie tale het baie van die kenmerke van Proto-Indo-Europees se nominale morfologie behou, terwyl hulle fonologie en verbale morfologie baie meer innoverend is.

Lets word as die meer innoverende van die twee tale beskryf, en is ook grootliks beïnvloed deur naburige Fins-Oegriese tale (veral Livonies en Esties) en verskeie Duitse dialekte. Die invloed van Livonies het byvoorbeeld die klemtoon na die eerste lettergreep van 'n woord verskuif. Daar is heelwat voorbeelde van lenings uit Nederduits en Hoogduits (standaard Duits "Kuchen" > Lets "kūka" (koek) of Nederduits "Büx" > Lets "bikses" (broek)), sowel as uit die Oosseefinse tale (Fins "poika", Esties "poiss" > Lets "puika" (seun)).

Grammatika

Letse grammatika is baie tipies van Indo-Europese sisteme met soortgelyk ontwikkelde verbuiging en afleiding.

Daar is geen gebruik van bepaalde of onbepaalde lidwoorde nie. Die bepaaldheid van 'n selfstandige naamwoord frase word deur 'n verbeuiging van byvoeglike naamwoorde uitgedruk (bv. "jauns bērns", 'n jong kind, vs. "jaunais bērns", die jong kind).

Die tipiese woordorde is onderwerp-werkwoord-voorwerp (dikwels na verwys as SVO, van Engels 'Subject-Verb-Object', in die taalkunde), maar as gevolg van die uitgebruide verbuiging en afleiding is die woordorde in werklikheid relatief buigsaam (bv. "Es bieži braucu uz teātri ar automašīnu", "Es bieži braucu ar automašīnu uz teātri", "Es braucu uz teātri ar automašīnu bieži" is alles grammatikaal korrekte variasies van die sin "Ek ry gereeld per motor teater toe").

Vorme van selfstandige naamwoorde

In die Letse taal word selfstandige naamwoorde volgens hulee geslag en getal in naamvalle verbuig. Selfstandige naamwoorde twee geslagte (manlik en vroulik) en twee getalle (enkelvoud en meervoud). Daar is ses naamvalle: nominatief, akkusatief, datief, genitief, lokatief en vokatief. Die vokatiewe vorm se gebruik is beperk tot aanspreek. Soms word ook na 'n instrumentale naamval verwys, wat deur 'n samestelling van 'n voorsetsel ("ar") en die datiewe vorm gevorm word.

	Voorbeelde van die verbuiging van letse selfstandige naamwoorde
	Manlik			Vroulik
	I.	II.	III.	IV.	V.	VI.
Nominatief Enkelvoud	tēvs	brālis	ledus	sieva	upe	sirds
Nominatief Meervoud	tēvi	brāļi	ledi	sievas	upes	sirdis
Akkusatief Enkelvoud	tēvu	brāli	ledu	sievu	upi	sirdi
Akkusatief Meervoud	tēvus	brāļus	ledus	sievas	upes	sirdis
Datief Enkelvoud	tēvam	brālim	ledum	sievai	upei	sirdij
Datief Meervoud	tēviem	brāļiem	lediem	sievām	upēm	sirdīm
Genitief Enkelvoud	tēva	brāļa	ledus	sievas	upes	sirds
Genitief Meervoud	tēvu	brāļu	ledu	sievu	upu	sirdu
Lokatief Enkelvoud	tēvā	brālī	ledū	sievā	upē	sirdī
Lokatief Meervoud	tēvos	brāļos	ledos	sievās	upēs	sirdīs

Werkwoorde

Lets het drie eenvoudige tye (teenwoordige, verlede en toekomende) en drie saamgestelde perfek konstruksies: teenwoordige perfek, verlede perfek, toekomende perfek.

Letse werkwoorde word in vyf buie gebruik:

• aanduidend
• imperatief
• voorwaardelik
• konjunktief (Die Letse literatuur maak egter nie 'n onderskeid tussen voorwaardelik en konjunktief nie. Selfs as so 'n onderskeid getref word, is albei van hulle morfologies identies – eindigend op -u.)
• kwotatief
• debitief (uitdrukking van verpligting)

Letse werkwoorde het twee stemme, aktief en passief. Die passiewe stem is analities en kombineer 'n hulpwerkwoord (tikt "word", būt "word", of meer selde, tapt "word") en die verlede passiewe deelwoordvorm van die werkwoord. Refleksiewe werkwoorde word morfologies gemerk deur die agtervoegsel "-s".

Vervoegingsklasse

Anders as byvoorbeeld Romaanse tale waar vervoegingsklasse toegeken word volgens tematiese vokale (bv. -are, -ere, -ire wat onderskeidelik die 1ste, 2de en 3de vervoeging in Italiaans vorm) word Letse werkwoorde in vervoegings geklassifiseer, ongeag of hulle eindig op -āt, -ēt, -īt, -ot of -t. Die klassifikasie hang daarvan af of die werkwoordstam 'n tematiese vokaal het, en indien wel, of dit in die teenwoordige tyd behou word.

Voorbeelde van die vervoegings van verskeie Letse werkwoorde kan hier (op die Engelse Wikipedia) gevind word.

Dialekte

Die Letse taal het drie basiese dialekte, wat verder in aparte takke verdeel kan word. Die Libiese (Tāmnieku-) dialek word verdeel in die Kurzeme en Vidzeme dialekte. Die Middeldialek word verdeel in die Kursiese, Semi-Galliese en Vidzeme dialekte. Die dialek van die Hoogland-dialekte word in die Silliese en nie-Silliese dialekte verdeel. Die literêre taal van Lets is gebaseer op die Middeldialek, terwyl die skryftaal van Latgale gebaseer is op die Neseli-dialek wat in die suide van Latgale gepraat word.

Geskiednis

Oorsprong

Volgens sommige glottochronologiese bespiegelings het die Oos-Baltiese tale tussen 400 en 600 nC van Wes-Balties (of, miskien, van die hipotetiese proto-Baltiese taal) geskei. Die onderskeid tussen Litaus en Letties het ná 800 nC begin. Oorgangsdialekte het ten minste tot die 14de eeu of 15de eeu bestaan, en miskien tot so laat as die 17de eeu.

Letties as 'n eiesoortige taal het oor etlike eeue ontstaan ​​uit die taal wat deur die antieke Latgaliërs gepraat is, wat die tale van ander naburige Baltiese stamme -Kuroniaans, Semigallies en Selonies - geassimileer het, wat daartoe gelei het dat hierdie tale geleidelik hul mees kenmerkende eienskappe verloor het. Hierdie proses van konsolidasie het in die 13de eeu na die Livoniese Kruistog begin en gedwonge kerstening, wat 'n verenigde politiese, ekonomiese en godsdienstige ruimte in Middeleeuse Livonia gevorm het.

16de - 18de eeu

Die oudste bekende voorbeelde van geskrewe Lets is uit 'n vertaling uit 1530 van 'n lofsang deur Nikolaus Ramm, 'n Duitse pastoor in Riga. Die oudste bewaarde boek (1585) in Lets is 'n Katolieke kategese van Petrus Canisius wat tans by die Uppsala Universiteitsbiblioteek geleë is.

Die eerste persoon wat die Bybel in Letties vertaal het, was die Duitse Lutherse pastoor Johann Ernst Glück (Die Nuwe Testament in 1685 en Die Ou Testament in 1691). Die Lutherse pastoor Gotthard Friedrich Stender was 'n stigter van die Lettiese sekulêre letterkunde. Hy het die eerste geïllustreerde Lettiese alfabetboek (1787), die eerste ensiklopedie "Augstas gudrības grāmata no pasaules un dabas" (1774), grammatikaboeke en Letties–Duitse en Duits–Letse woordeboeke geskryf.

19de eeu

Tot in die 19de eeu is die Letse skryftaal deur Duitse Lutherse leraars en die Duitse taal beïnvloed, omdat die hoër klas van die plaaslike samelewing deur Baltiese Duitsers gevorm is. In die middel van die 19de eeu het die Eerste Letse Nasionale Ontwaking begin, gelei deur "Jong Lette" wat die gebruik van Letse taal gewild gemaak het. Deelnemers aan hierdie beweging het die grondslag gelê vir standaard Lets en het ook die Letisering van leenwoorde gewild gemaak. In die 1880's, toe tsaar Alexander III aan bewind gekom het, het Russifikasie egter begin.

Volgens die Imperiale Russiese Sensus van 1897 was daar 505 994 (75,1%) sprekers van Lets in die Goewerneur van Koerland en 563 829 (43,4%) sprekers van Lets in die Goewerneur van Livonia, wat bedoel het dat Letssprekendes die grootste taalgroep in elk van die goewerneurate was.

20ste eeu

Na die dood van Alexander III aan die begin van die 20ste eeu het Letse nasionalistiese bewegings weer ontstaan. In 1908 het die Letse taalkundiges Kārlis Mīlenbahs en Jānis Endzelīns die moderne Letse alfabet ontwikkel, wat die ou ortografie stadig vervang het. Nog 'n kenmerk van die taal is dat eiename uit ander lande en tale foneties verander word om by die fonologiese sisteem van Lets te pas, selfs al gebruik die oorspronklike taal ook die Latynse alfabet. Boonop word die name gewysig om te verseker dat hulle soos alle ander selfstandige naamwoorde verbeuig kan word. Byvoorbeeld, die Duitse stad "Köln" (Keulen) word Ķelne en die naam 'Ruan' word Ruans.

Ná die Sowjet-besetting van Letland het die beleid van Russifikasie die Letse taal grootliks geraak, terwyl die gebruik van Lets onder die Lette in Rusland reeds afgeneem het ná die 1941 Junie-deportasie en die 1949 Operasie Priboi, toe tienduisende Lette en ander etnisiteite uit Letland gedeporteer is en massiewe immigrasie vanaf die Russiese SFSR, Oekraïense SSR, Belarussiese SSR en ander republieke van die Sowjetunie gevolg het, grootliks as gevolg van die plan om Letland en die ander Baltiese republieke by die Sowjetunie te integreer deur middel van kolonisasie. Gevolglik is die proporsie van die etniese Letse bevolking binne die totale bevolking verminder van 80% in 1935 tot 52% in 1989. In Sowjet-Letland het die meeste van die immigrante wat hulle in die land gevestig het nie Lets geleer nie. Volgens die 2011-sensus was Letties die taal wat tuis gepraat is deur 62% van die land se bevolking.

Na die hervestiging van onafhanklikheid in 1991 is 'n nuwe beleid van taalonderrig ingestel. Die primêre verklaarde doelwit was die integrasie van alle inwoners in die omgewing onder die amptelike staatstaal terwyl die tale van Letland se etniese minderhede beskerm word.

Staatsbefondsde tweetalige onderwys was beskikbaar in laerskole vir etniese minderhede tot 2019 toe die parlement besluit het om slegs in Letties te onderrig. Minderheidskole is beskikbaar vir Russiese, Jiddisj, Pools, Litaus, Oekraïens, Belarussies, Estlands en Roma-skole. Letties word ook in die beginstadium as 'n tweede taal onderrig, soos amptelik verklaar, om vaardigheid in daardie taal aan te moedig, met die doel om vervreemding van die Lets-sprekende linguistiese meerderheid te vermy en ter wille van die fasilitering van akademiese en professionele prestasies. Sedert die middel 1990's mag die regering slegs 'n student se onderrig aan openbare universiteite betaal mits die onderrig in Letties is. Sedert 2004 gee die staat Letties op as die onderrigtaal in openbare sekondêre skole (Vorm 10–12) vir ten minste 60% van klaswerk (voorheen het 'n breë onderwysstelsel in Russies bestaan).

Die Amptelike Taalwet is op 9 Desember 1999 aanvaar. Verskeie regulatoriese wette wat met hierdie wet verband hou, is aangeneem. Nakoming van die wet word gemonitor deur die Letse Staatstaalsentrum wat deur die Ministerie van Justisie bestuur word.

Ortografie en Fonologie

Letse Latynse skrif was eers gebaseer op die Duitse ortografie, terwyl die alfabet van die Latgaliese dialek op die Poolse ortografie gebaseer was. Aan die begin van die 20ste eeu is dit vervang deur 'n meer fonologies reëlmatige ortografie.

Standaard ortografie

Die standaard letse ortografie maak gebruik van 33 letters:

Aa Āā Bb Cc Čč Dd Ee Ēē Ff Gg Ģģ Hh Ii Īī Jj Kk Ķķ Ll Ļļ Mm Nn Ņņ Oo Pp Rr Ss Šš Tt Uu Ūū Vv Zz Žž

Fonologie

Konsonante

	Labiaal	Dentaal/Alveolêr	Post-alveolêr/palataal	Velar
Nasaal	m	n	ɲ	ŋ
Stop	p b	t d	c ɟ	k g
Affricate		t͡s d͡z	t͡ʃ d͡ʒ
Frikatief	(f) v	s z	ʃ ʒ	(x)
Sentrale benadering/Tril		r	j
Laterale benadering		l	ʎ

Konsonante kan lank (geskryf as dubbele konsonante) mamma [ˈmamːa], of kort wees. Plosiewe en frikatiewe wat tussen twee kort vokale voorkom, word verleng: upe [ˈupːe]. Die digraaf 'zs' verteenwoordig /sː/; šs en žs verteenwoordig /ʃː/.

Vokale

	Voor		Sentraal		Agter
	kort	lank	kort	lank	kort	lank
Gesluit	i	i:			u	u:
Middel	e	e:			(ɔ)	(ɔ:)
Oop	æ	æ:	a	a:

/ɔ ɔː/ en die diftonge wat dit bevat, behalwe /uɔ/, is beperk tot leenwoorde.

Letties het ook 10 diftonge, waarvan vier slegs in leenwoorde voorkom (/ai ui ɛi au iɛ uɔ iu (ɔi) ɛu (ɔu)/), hoewel sommige diftonge meestal tot eiename en tussenwerpsels beperk is.

Verwysings

Wiki-webtuistes

---

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Lets.

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Lets.

Taalkunde

---

• (de) Ineta Polanska, Universität Bamberg: Zum Einfluss des Lettischen auf das Deutsche im Baltikum. Inaugural-Dissertation 2002

Taalkursusse

---

• Aanlynkursus Afrikaans-Lets