Gnostisisme

Gnostisisme (afgelei van Grieks gnosis "kennis") is 'n sinkretistiese filosofiese en religieuse beweging wat 'n aantal verskillende geloofstelsels in die Christelike en daarnaas ook Joodse en Egiptiese wêreld behels. Hulle gemeenskaplike geloofsbasis is die oortuiging dat mense goddelike siele is wat in 'n stoflike wêreld gevange is. Gnostici glo dat die stoflike wêreld deur 'n onvolkome gees of skeppergod, die demiurg, geskep is en oorheers word, wat dikwels ook as 'n beliggaming van die kwaad of die Abrahamse god van die Hebreeuse Skrifte (die Ou Testament) geïdentifiseer word.

Daar bestaan 'n ander, hoër wese of God, wat die goeie beliggaam, maar vanweë sy groot afstand van die mens en sy enigmatiese en onkenbare natuur moeilik ervaarbaar word. Om hulleself van die onvolkome stoflike wêreld te kan bevry benodig 'n mens gnosis of esoteriese spirituele kennis wat net vir 'n geleerde elite beskikbaar is. Sommige Gnostiese groeperings identifiseer Jesus van Nasaret as 'n beliggaming van die Christus wat met sy vleeswording gnosis na die Aarde gebring het.

Gnostiese Christene het dikwels geen vaste kerkorganisasie ontwikkel nie, maar het eerder geprobeer om deur middel van 'n persoonlike soektog die spirituele vereniging met die goddelike te ervaar, en hiervoor was suiwer geloof nie voldoende nie.

Gnostisisme was in die eerste eeue voor Christus baie gewild in die Mediterreense en Oosterse gebiede en het ook tot 'n magtige beweging in die vroeë Christendom ontwikkel, maar is later, toe sy mededingers, die destydse proto-ortodokse stromings, tot die amptelike religie in die Romeinse Ryk verklaar is, as 'n dualistiese kettery beskou en onderdruk. Met die uitbreiding van Islam is die aantal Gnostici gedurende die Middeleeue steeds verminder, alhoewel daar ook in Wes-Europa magtige Gnostiese bewegings soos die Kathare ontwikkel en kleiner geïsoleerde groepe deur die eeue heen bestaan het.

Die term Gnostisisme het eers in die 17de eeu gebruiklik geraak en is destyds gebruik om na 'n verskeidenheid antieke Christelike bewegings te verwys wat deur hulle tydgenote as radikaal dualistiese groeperings beskou is en wat die hoogste trap van verlossing deur middel van esoteriese openbaring en mistiese spiritualiteit wou bereik.

Gnostiese stromings en leerstellings het in Europa en Noord-Amerika in die filosofieë van verskillende esoteries-mistiese bewegings van die 19de en 20ste eeu weer 'n belangrike rol gespeel. 'n Aantal groepe beweer dat hulle herstigte moderne weergawes of voortsettings van vroeëre Gnostiese bewegings is.

Met die herontdekking van Christelik-Gnostiese tekste soos die Nag-Hammadi-geskrifte was dit moontlik om die kennis aangaande die Gnostiese beweging aansienlik uit te brei. Alhoewel die presiese verhouding tussen Gnostisisme en die vroeë Christendom tans in baie opsigte nog onduidelik bly, toon die Evangelies van Thomas en Maria (waarin Maria Magdalena as 'n leidende apostel beskryf word), moontlik ook dié van Johannes, wat volgens sommige navorsers deur Maria Magdalena geskryf is, Gnostiese trekke.

Die Gnostiese Christendom het blykbaar die leerstellings van Jesus as die pad van verlossing beklemtoon – en nie sy dood en opstanding nie. Sommige Christene het hul geloof na aanleiding van die Gnosties-Christelike tekste begin herwaardeer en wegbeweeg van die ortodokse tradisie na 'n spirituele Christendom. Kerke soos die Ecclesia Gnostica in die Verenigde State en die Ecclesia Gnostica Aeterna in Europa het voortgespruit uit die herontdekking van Jesus van Nasaret se spirituele boodskap.

Die geskiedenis van die Gnostisisme hou nou verband met die geskiedenis van die Christendom. Hoewel elemente van voor-Christelike okkultisme, die Judaïsme, astrologie, Zoroastrisme en Griekse filosofieë 'n belangrike deel van die Gnostisisme vorm, het die Gnostisisme as selfstandige godsdiens eers werklik saam met die vroeë Christendom ontwikkel en gegroei.

Ontstaan en groei

Die ontstaan van Gnostisisme is donker van oorsprong. Gnostiese gedagtes het hul verskyning in die voor-christelike, hellenistiese tydperk eers in die ooste, veral Persië, gemaak waar hulle beduidende invloed op die Joodse godsdiens uitgeoefen het. Hulle sou later met Christelike oortuigings versmelt, maar is uiteindelik deur die vroeë Christendom verwerp.

Gnostisisme verskil opvallend van alle antieke filosofiese strominge, selfs van skeptiese filosofie, in sy deurgaans radikaal pessimistiese wêreldbeeld. Gnostisiste het die skepping nie as onkenbaar of willekeurig beskou nie, maar as die katastrofale werk van 'n bose skeppergod, die demiurg.

Besonderhede oor die organisasie en omvang van die antieke Gnostisisme is baie skaars, maar Simon Magus, 'n bedrewe Siriese towenaar, word beskou as een van die "vaders" van dié geloof. Magus, later leier van die Siriese Gnostisiste, het onder meer die Bybelse verhale van die mens se sondeval in die tuin van Eden (Genesis 2, 3) en die volk Israel se uittog uit Egipte as beeldspraak beskou. Hierdie oortuigings word vandag nog deur baie Gnostisiste gehuldig.

Teen ongeveer 120 n.C. was Basilides die leier van die ander groot Gnostiese groep van daardie tyd – die Alexandriese Gnostisiste. Basilides het leerstellinge van die Egiptiese Hermitisme, Oosterse okkultisme, astrologie en Persiese filosofie deel gemaak van die Gnostisisme. Hy was tot met sy dood lid van die Christelike kerk in Alexandrië en het ook verskeie doktrines uit die Christelike leer aangepas by sy Gnostiese oortuigings.

Amper Gnostiese pous

Basilides is teen ongeveer 140 n.C. opgevolg deur Valentinus, 'n gebore Egiptenaar en kenner van die Griekse kultuur en filosofie. Soos sy voorganger,was Valentinus 'n gesiene lid van die Christelike kerk en volgens sommige bronne was hy byna bestem om die pous of minstens 'n biskop te word. Valentinus moes later uit die Christelike kerk bedank.

Sy belangrikste bydraes tot die Gnostisisme is moontlik die konsep van die pleroma, asook die oortuiging dat onkunde die "wortel van die materiële en verderflike wêreld" is en dat hierdie wêreld sal ophou bestaan sodra onkunde deur kennis uitgeroei is.

Bloeitydperk onder Mani

Die tweede helfte van die tweede eeu ná Christus was die begin van 'n bloeitydperk vir die Gnostisisme in Alexandrië en ander gebiede rondom die Middellandse See. Die wedersydse invloed tussen Gnostisisme en veral die Christendom was in dié tyd ook die sterkste.

In die derde eeu n.C. het Manichaeus (216–277 n.C.), of Mani, soos hy bekend gestaan het, die leier van die Gnostisiste in Alexandrië geword. Mani was 'n Joodse Christen wat as 'n Baptis grootgeword het, maar onder sy leierskap het die Gnostisisme ongekende groei beleef.

Manigeïsme, soos wat sy besondere skool van Gnostisisme bekend gestaan het, sou die meeste ander Gnostiese groepe oorleef en eers in die Middeleeue heeltemal van die toneel verdwyn.

Einde van 'n era

Weens die feit dat die antieke Gnostisisme soveel konsepte uit veral die Christelike Leer oorgeneem en dit dan by Gnostiese sieninge aangepas het, was dit onvermydelik dat 'n botsing tussen dié twee groepe moes plaasvind. Teen die einde van die derde eeu n.C. het die Christelike kerk hom al hoe meer begin uitspreek teen die "vals leringe" van die Gnostisiste, en vooraanstaande filosowe soos die Neo-Platonistiese Plotinus het Gnostisisme ook in die openbaar gekritiseer.

Hoewel gevalle voorgekom het waar Gnostisiste weens hul geloof deur die Christelike kerk vervolg is, het die kerk dié stryd teen Gnostisisme grootliks gewen deur Gnostisiste te oortuig dat hulle 'n vals godsdiens aanhang. Baie Gnostisiste het hulle tot die Christelike leer bekeer, en teen die middel van die vierde eeu n.C. het die Gnostisisme vir alle praktiese doeleindes opgehou om as georganiseerde godsdiens te bestaan.

Middeleeuse oplewing

Terwyl die Gnostisisme in die Weste van die toneel verdwyn het, het dit steeds in Asië as Manicheïsme bly voortbestaan. Tydens die Middeleeue het die Gnostisisme egter ook in Europa 'n kortstondige oplewing beleef toe Katharisme in Frankryk begin het.

Die Kathare is egter genadeloos deur die Rooms-Katolieke Kerk uitgewis tydens die Albigensiese Kruistogte en die Inkwisisie (1231 n.C.). Daarmee is die Gnostisisme, met die moontlike uitsondering van een oorblywende groep in Iran en Irak, 'n finale nekslag toegedien waarvan hy tot nou toe nog nie herstel het nie.

Gnostisisme vandag

Verskeie Gnostiese kerke en organisasies probeer tans om Gnostisisme op georganiseerde wyse as wêreldgodsdiens te herstel, maar die meeste van hulle het maar 'n handjievol lede. Dit is egter 'n feit dat talle individue of selfs klein groepies sekere Gnostiese oortuigings deel sonder dat hulle noodwendig amptelik as Gnostisiste geklassifiseer word; daarom is dit nie bekend hoeveel Gnostisiste daar vandag in die wêreld oor is nie.

Verskillende groepe

• Orde van die Pleroma in Engeland

Ná die ontdekking van die Nag Hummadi-geskrifte in 1945 het die Gnostisisme ná eeue se sluimering weer 'n oplewing getoon en in die 1950's is die Gnostiese Orde van die Pleroma deur Richard Duc de Palatine in Engeland gestig. 'n Lid van dié groep, Stephan Hoeller, is later na die VSA met die doel om Gnostisisme daar te bevorder.

• Ekklesia Gnostika in die VSA

In die 1970's het Hoeller van Duc de Palatine weggebreek en 'n onafhanklike Gnostiese kerk, die Ekklesia Gnostika (Ecclesia Gnostica), sowel as die Gnostiese Vereniging gestig. In dié kerk word die Heilige Nagmaal, soortgelyk aan dié van die tradisionele Rooms-Katolieke Kerk, elke Sondag en op "heilige dae" gevier. In plaas van die Bybel word die Evangelie van Thomas meestal as Heilige Skrif gebruik.

• Amerikaanse Gnostiese Kerk van Texas

Die Amerikaanse Gnostiese Kerk van Texas is in 1985 gestig. Dié groep is geskoei op die leerstellinge van Basilides, leier van die Alexandriese Gnostisiste teen ongeveer 120 nC. Later het 'n lid van dié kerk, Rosamonde Miller, die Ekklesia Gnostika Mysteriorium (Ecclesia Gnostica Mysteriorium) begin in Palo Alto, Kalifornië.

Verwysings

• Wolfgang Kosack: Geschichte der Gnosis in Antike, Urchristentum und Islam. Texte, Bilder, Dokumente. 525 Seiten. Verlag Christoph Brunner, Basel 2014. ISBN 978-3-906206-06-6 [1]