İçeriğe atla

Vikipedi:Özgün araştırmalara yer vermemek

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Vikipedi politikaları
İlkeler
İçerik standartları
Diğer kullanıcılarla çalışma
Dizinler

Vikipedi'de özgün araştırmalar veya özgün düşünceler yayımlanmaz. Burada kastedilen, yayımlanmamış kuramlar, veriler, ifadeler, kavramlar, tartışmalar ve fikirler; yayımlanmış bilgi ve verilere dair yapılan ama yayımlanmamış olan analiz ve sentezlerdir. Bu durum, Vikipedi'nin sizin kendi düşünce ve kanılarınızı, deneyimlerinizi, akıl yürütme sonucu çıkardığınız sonuçları yayımlama yeri olmadığı anlamına gelmektedir.

"Kaynaklara atıfta bulunulması" ve "özgün araştırmalardan sakınılması" birbirlerine sıkı sıkıya bağımlıdır: özgün araştırma yapmadığınızı göstermenin tek yolu, maddenin konusu ile doğrudan ilişkili olan güvenilir kaynaklara atıfta bulunmak ve o kaynakların dediklerine sadık kalmaktır.

Özgün araştırmalara yer vermemek, üç ana yönergeden birisidir. Diğer ikisi; tarafsız bakış açısı ve doğrulanabilirliktir. Bu yönergelerin üçü birlikte, ana alan adında kabul edilebilir maddelerin türünü ve kalitesini belirler. Bu üç yönerge birbirini tamamlar nitelikte olup ayrı ayrı yorumlanmamalıdır. Dolayısıyla kullanıcılar, her üçünü de yakından tanımalıdırlar. Bu üç yönerge tartışılamaz, diğer yönerge veya prensiplerle ya da kullanıcıların fikir birliği ile değiştirilemez. Bu yönergelerin sayfalarında yapılacak değişiklikler, sadece bu prensiplerin pratik açıklamalarını ve uygulamalarını daha iyi yansıtabilmek için olabilir.

Birincil ve ikincil kaynaklar

[kaynağı değiştir]
Kısayollar
  • Birincil kaynaklar, arkeolojik sanat eserleri; film, video veya fotoğraf; günlük, nüfus sayımı, mahkeme, röportaj, açık duruşma kayıtları gibi tarihi belgeler; tablolandırılmış anket sonuçları, laboratuvar deneyleri veya gözlemlerinin kayıtları; staj gözlemlerinin kayıtları gibi veri ya da bilgiler içerir.
  • İkincil kaynaklar, diğer kaynaklardan alınan veri ya da bilgilerin genelleme, analiz, sentez, yorum, veya değerlendirmesini içerir.

Birincil kaynak oluşturabilecek özgün araştırmalara müsaade edilmez. Ancak, mevcut birincil ve ikincil kaynaklardan alınan bilgilerin bir araya getirilip düzenlenmesi ile oluşturulan araştırmalar desteklenmektedir. Vikipedi'deki tüm maddeler, yayımlanmış birincil ve ikincil kaynaklardan derlenen bilgilere dayanmalıdır. Böylece, bu "özgün araştırma" olmaz, "kaynağa dayanan araştırma" olur ve ansiklopedi yazmanın esasını teşkil eder.

Bazı durumlarda, (1) uzman olmayan herhangi bir kişi tarafından da doğruluğu onaylanabilecek olan tanımlayıcı bilgiler içeren bir madde ve (2) analitik, sentezleyici, yoruma veya değerlendirme yapan bir Vikipedi maddesi, tümüyle birincil kaynaklara dayalı olabilirse de (örneğin, baklava gibi), bunlar istisnadır.

Vikipedi maddelerindeki materyal, gerçeklik değil, doğrulanabilirlik esasına dayanır. Bunun anlamı, materyali bizim doğru bulup bulmadığımızın bir önemi olmadığı, diğer güvenilir kaynaklarda yayımlanan bilgilerin burada yayımlanabileceğidir. Özgün araştırma yazmaktan kaçınmak ve Vikipedi maddelerinin kalitesini arttırmak için, herhangi bir birincil kaynak materyali veya genelleme, analiz, sentez, yorum, veya değerlendirme şeklindeki bilgiler; daha önce, ya bir web sitesi (Vikipedi dışında), ya bir halk kütüphanesi gibi saygın bir yayınevi tarafından okuyuculara sunulmuş olmalıdır. Kullanılan kaynaklara doğru şekilde atıfta bulunmak, okuyucuların sizin kaynaklarınızı bulup, Vikipedi'nin kaynakları doğru şekilde kullandığını görerek tatmin olmaları açısından çok önemlidir.

Bazen bir kaynağın yasal veya saygın olup olmadığına ilişkin tartışma çıkabilir. Eğer bir anlaşma sağlanamazsa, maddede bu tartışmalı duruma ve farklı otorite ve kaynaklara ilişkin not düşülmelidir. Böyle bir not, maddenin tarafsız bakış açısını sağlamlaştırır.

Ne dâhil değildir?

[kaynağı değiştir]

Fikir veya görüş öneren bir madde, özgün araştırma sayılır. Eğer madde;

  • bir teori veya çözüm metodu öne sürüyorsa,
  • özgün fikirler öne sürüyorsa,
  • yeni terimler tanımlıyorsa,
  • mevcut terimlere yeni tanımlar getiriyorsa,
  • saygın bir kaynağa atıfta bulunmaksızın, bir başka fikri, teoriyi, görüşü, veya pozisyonu destekleme veya çürütme imasında olan bir görüş getiriyorsa,
  • kabul edilmiş olgular, fikirler, düşünceler veya görüşlerin, saygın bir kaynağa atıfta bulunmaksızın, değişikliği yapan kişinin yeğlediği tarzda bir analizini veya sentezini getiriyorsa,
  • saygın bir kaynağa atıfta bulunmaksızın yeni sözcükler kullanıyor veya öne sürüyorsa

özgün madde sayılır.

Herhangi bir materyalin burada yer alamaması onun kötü olduğu anlamına değil, sadece Vikipedi'nin o materyal için doğru yer olmadığı anlamına gelir. Eğer yazarları, yaptıkları bir çalışmayı ilk önce Vikipedi'de yayımlamaya kalkarlarsa, Pulitzer seviyesinde bir habercilik veya Nobel seviyesinde bir bilimsel çalışmayı bile reddetmemiz gerekir. Vikipedi'nin bilgi külliyatında yer almasını düşündüğünüz fikirleriniz varsa, önce bu sonuçlarınızı hakemli bir dergide yayımlayın, sonra çalışmalarınızı tarafsız bir dille belgeleyin.

Özgün araştırmalar neden dâhil edilmez?

[kaynağı değiştir]

Özgün araştırmalar yasaktır yönergesinin ardında yatan neden, Vikipedi'nin dikkatini kendi fikirlerine ve kendilerine çekmeye çalışan asabi kişilerin ya da trollerin kişisel teorileri ile mücadele edebilmektir.

Öte yandan, "özgün araştırma yasaktır"ın kapsamı, sadece "kişisel teoriler yer alamaz" kavramı ile sınırlı değildir. Editörlerin kişisel görüşleri, politik fikirleri, yayımlanmış materyal hakkındaki kişisel analiz ve yorumları, sahip oldukları fikirleri veya pozisyonlarını ilerletmek ya da önermeye çalıştıkları görüş veya tanımları desteklemek adına yapacakları yayımlanmamış sentezler de kabul edilemez. Kısaca, Vikipedi'de yayımlanan herhangi bir durum, fikir, yorum, tanım, ve görüş; "maddenin başlığı ile ilgili olarak" güvenilir bir yayında daha önce yer almış olmalıdır. Daha fazla bilgi için lütfen bu örneğe bakınız.

Bu ilke ve prensipler, Vikipedi'nin itibarını sağlamlaştırmaya yardımcı olur.

  1. Burada okudukları bilgilerin güvenilir ve itibarlı olması, Vikipedi'nin okuyucularına karşı olan yükümlülüğüdür. Bu nedenle, sadece itibarlı yayınlara güveniriz. Bir kaynağın güvenilir olup olmadığına ilişkin tartışmalar için bkz. " Güvenilir kaynaklar".
  2. Güvenilir kaynaklar, okuyuculara kendi araştırmalarını yaparken faydalanabilecekleri kaynaklar sunarlar. Ne de olsa, insanların araştırma yaparken ilk başvurdukları yer ansiklopedilerdir.
  3. Referans gösterebileceğimiz kaynaklara güvenmek, bir maddedeki bakış açısının nasıl olması gerektiğine de açıklık getirir ve bu da bizim tarafsız bakış açısı ilkemizle uyum içinde olmamızı sağlar.
  4. Güvenilir kaynaklara itibar etmek, yeni kullanıcıları da cesaretlendirir. Örneğin, bir maddenin, önemli bir kaynaktan yararlanmadan yazıldığını fark eden bir kimse, o maddeye önemli eklemeler yapma konusunda daha istekli ve kendinden emin olacaktır.

Yayımlanmış materyalin geliştirme amaçlı birleştirilmesi

[kaynağı değiştir]

Editörler genellikle, eğer A güvenilir bir kaynak tarafından yayımlanmışsa, ve eğer B de güvenilir bir kaynak tarafından yayımlanmışsa, bu ikisi bir maddede birleştirilip geliştirilmek üzere C yaratılabilir şeklinde yanlış bir düşünceye sahiptirler. Bu durum, yayımlanmış materyalin geliştirme amacıyla yeni bir sentezi demektir ve bir tür özgün araştırma oluşturur. "A ve B, o hâlde C" kavramı, yalnızca eğer güvenilir bir kaynak, maddenin başlığı ile ilgili bu görüşü daha önce yayımlamışsa kabul edilebilir.

Aşağıdaki örnek bir Vikipedi maddesindendir (örnek Jones hakkında olup, genel anlamıyla intihâl (aşırma) ile ilgili değildir):

Smith, Jones'un Çiçek Düzenleme: Gerçek Hikaye yazısında, bir başka kitaptan kaynakları kopyalayarak intihâlde bulunduğunu iddia etmektedir. Jones bunu reddetmekte, bilimsel pratiğe uygun davrandığını ve diğer kitapta öğrendiği kaynaklara atıfta bulunduğunu söylemektedir.

Buraya kadar her şey yolunda gibi. Fakat şimdi, yayımlanmış materyalin sentezi konusu geliyor:

Eğer Jones'un, daima özgün kaynaklara başvurduğu iddiası doğu değilse, bu durum Chicago Stil Rehberi ne ve Harvard'ın öğrenciler için yazım rehberi'ne aykırı olacaktır, ki her iki rehber de başvurulan kaynaklara atıfta bulunulmasının gerekli olduğunu vurgulamaktadır. İki rehber de, özgün kaynaklara atıfta bulunulmasını "intihâl" şeklinde bir kural ihlali olarak nitelemez. Tam tersine, intihâl; kaynağın bilgilerini, fikirlerini, cümlelerini, veya yapısını atıfta bulunmadan kullanmak olarak tanımlanır.

Bu paragrafın tümü, intihâlin tanımını ve intihâl hakkındaki fikirlerini geliştirmek amacıyla ve Jones'un buna teşebbüs edip etmediği ile ilgili olarak, editörün, yayımlanmış materyalden hazırladığı kendi sentezi olması nedeniyle özgün araştırmadır. Editör sağlam kaynaklara atıfta bulunmaktadır (Chicago Stil Rehberi ve Harvard'ın öğrenciler için yazım rehberi). İntihâl ile ilgili bir maddede öne sürdüğü hususlar, kaynaklara atıfta bulunduğu ve bağlantılar verdiği sürece kabul edilebilirdir.

Fakat Jones ile ilgili maddedeki paragraf, editörün Jones'un üstlenmediği intihâlin belirli bir tanımını yaparak kendi fikirlerini öne çıkarmaktadır. Her ne kadar, kendi fikirleri Chicago Stil Rehberi tarafından destekleniyor gibi görünse de, sonuçta editörün kendi fikirleridir.

Editörün, Jones hakkındaki: "Eğer Jones'un, daima özgün kaynaklara başvurduğu iddiası doğu değilse, bu durum Chicago Stil Rehberi ne ve Harvard'ın öğrenciler için yazım rehberi'ne aykırı olacaktır, ki her iki rehber de..." şeklindeki paragrafının madde içinde kabul edilebilir olması için, güvenilir bir kaynak bulması gerekir. Özet olarak, maddenin konusu kapsamındaki hassas görüşler veya materyalin tümü, güvenilir bir kaynak tarafından yayımlanmış olmalıdır.

Uzman editörler

[kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Vikipedi:Çıkar çatışması § Kendi oluşturduğu veya yayımladığı içerikten alıntı yapmak

Vikipedi'nin "özgün araştırmalar yasaktır" prensibi, uzmanların Vikipedi'ye belli konulardaki bilgilerini aktarmalarını engellemez. Hatta tam tersine, doğrulanabilir olduğu sürece uzmanların katkıları Vikipedi'de hoş karşılanır. Ancak, bu kişilerin yalnızca konu hakkındaki kişisel bilgilerinden dolayı değil, aynı zamanda konu hakkında yayımlanmış kaynakları da bildikleri için uzman oldukları varsayılır. Bu prensip, uzman editörlerin kişisel bilgilerini eğer doğrulanamaz ise buraya eklemelerini engeller. Eğer bir uzman editör, araştırmalarının sonuçlarını daha önce saygın bir yayında yayımlamışsa, o kaynağa üçüncü tekil şahıs formunda atıfta bulunarak ve tarafsız bakış açısı prensiplerine uygun olarak yazabilir. Bu kişiler, güvenilir kaynaklarda çıkan yayınlarına atıfta bulunmak zorundadırlar. Yayımlanmamış bilgilerini ise doğrulanabilir olmadığı için kullanamazlar. Vikipedi, uzmanların yayımlanmış bilgilerini, maddeleri zenginleştirmek üzere buraya aktarmalarını beklemekle birlikte, onların burada imtiyazlı bir pozisyonları olmayacağını da belirtmek ister.

Teorilerin açıklanması

[kaynağı değiştir]

Teoriler söz konusu olduğunda:

  1. Anahtar kavramları belirtin;
  2. Bilinen ve popüler fikirleri, hangisi hangisidir açıklayarak ve çok uç teorileri veya görüşleri dâhil etmeksizin belirtin ve genel "fikir birliği" olan kavramları tanımlayın,

Henüz kabul görmemiş yeni sözcükler, otorite olmayan bir kişinin veya grubun fikirleri ya silinmeli (mutlaka yanlış oldukları için değil, doğrulanabilir olmadıkları için), ya da tashih edilmelidirler.

Saygın yayınlar

[kaynağı değiştir]

Saygın yayınlar; hakemli dergiler, akademik yayınevleri, üniversite matbaaları tarafından basılmış kitaplar, veya bilimsel yayınlar konusunda iyi bir ünü olan yayınevleri tarafından basılmış yayınları kapsar.

Akademik olmayan konularda "saygın" sözcüğünün açık ve net bir tanımını yapmak imkânsız olmakla birlikte pek çoğumuz sözcüğün anlamı hakkında bir özseziye sahibizdir. Aşırı politik veya dini bir grubun kendi yayınları genelde "saygın" olarak kabul edilmez. Örneğin, Vikipedi, Başkan Bush'un çocuklardan nefret ettiğini iddia eden bir cümle için, Sosyalist İşçi Partisi'nin Militan gazetesindeki bir bilgiye güvenemez. Ancak, eğer aynı iddia The New York Times'da yer alırsa, Vikipedi bu içeriğe (ve içerikteki kaynaklara) atıfta bulunabilir. Öte yandan, politik gazete, parti ile bilgilerde kaynak olarak kullanılabilir.

Bir yayını değerlendirirken kendinize şu soruları sorabilirsiniz:

  • Açıkça partizanlık yapıyor mu?
  • Okuyucu kitlesi büyük mü küçük mü?
  • İyi tanınan ve bilinen, gösterişli bir yayınevi mi?
  • Tek bir kişi tarafından mı yönetiliyor, yoksa büyük bir yönetici grubu var mı?
  • Yayınlarda hakem denetimi sistemi var mı?

Kaynak olarak kullanacağınız yayının yayınevinin, hakkınızda negatif bir yayın yapacağını duysaydınız; (a) sorumsuz olduklarından ve gerçekleri iyice araştırmadıklarından şüphelendiğiniz için endişelenirdiniz, (b) yayınevinin çok aşamalı bir editörler grubu, araştırmacıları, avukatları, şef editörü, ve sorumlu bir yayımcısı olduğu ve hatalarını genelde düzelteceklerini bildiğiniz için içiniz rahat olurdu. Cevabınız (a) ise bu yayını kaynak olarak kullanmayın. Ancak eğer cevabınız (b) ise, Vikipedi'nin "saygın" olarak nitelediği yerdesiniz demektir.

Bir yayının saygın olup olmadığına ilişkin anlaşmazlık çıktığında daima daha fazla editör bulup bir fikir birliği oluşturmaya çalışabilirsiniz. Açık ve net bir tanımı olmasa da önsezilerinizi yabana atmayın.

Özgün resimler

[kaynağı değiştir]

Resimler, Vikipedi'nin "özgün araştırma yasaktır" prensibinden (bazen ÖAYV prensibi olarak da adlandırılır) istisna tutulmuş olup editörler sürekli olarak, çektikleri fotoğrafları, yaptıkları çizimleri maddeleri resimlendirmek için buraya yüklemeleri, ve sonra da onları GÖBL lisansı veya bir başka serbest lisans altına almaları konusunda desteklenir ve teşvik edilirler. Bu durumun nedenleri şöyle özetlenebilir:

  • Resimler genellikle açıklayıcı amaçlı olarak kullanılır ve ÖAYV prensibinin temelini oluşturan ifadedeki gibi yayımlanmamış fikir ve görüşler önermezler.
  • Pek çok ülkedeki telif hakkı yasalarının özgür bir ansiklopedi oluşturma çalışmalarıyla olan ilişkisi nedeniyle, kamunun serbestçe kullanımına uygun çok az sayıda resim bulunmaktadır. Dolayısıyla, Vikipedi editörlerinin kendi çektikleri/yaptıkları resimlerin/çizimlerin, büyük ihtiyaç duyulan bu boşluğu doldurması beklenmektedir.

Özgün fotoğrafların Vikipedi'ye yüklenmelerine izin verilmesinin dezavantajı, bu resimlerin kullanıcılar tarafından değişime uğratılma (üzerinde oynanma) olasılığıdır, ki bu da resmin özelliğini, vermek istediği anlamı bozabilir. Üzerinde oynanmış resimler belirgin şekilde işaretlenmeli ve silinmelidir.

Yükleyen kişi tarafından teorisi geliştirilen ve çekirdeğindeki ekstra tanecikleri gösteren bir hidrojen atomu diyagramı gibi özgün araştırma içeren hiçbir resime izin verilmez. Yüklenen tüm resimler, başta doğrulanabilirlik ve tarafsız bakış açısı olmak üzere, Vikipedi'nin diğer prensip ve yönergelerindeki hükümlere tabidir.

İlgili politika ve prensipler

[kaynağı değiştir]

Vikipedi:Doğrulanabilirlik

[kaynağı değiştir]

Vikipedi'de yalnızca, daha önce saygın bir yayında yer almış olgular, açıklamalar, teoriler, fikirler, iddialar, görüşler, ve tartışmalar yer alabilir ifadesinde israr etmekle; "özgün araştırmalar yasaktır" ve "doğrulanabilir olmak zorundadır" prensipleri de desteklenmiş olmaktadır.

Vikipedi'ye dâhil olabilmenin eşiği gerçek olması değil doğrulanabilir olmasıdır.

Daha detaylı bilgi için Doğrulanabilirlik sayfalarına, atıfta bulunma stillerine ilişkin örnekler içinse Kaynak gösterme sayfalarına bakınız.

Vikipedi:Tarafsız bakış açısı

[kaynağı değiştir]

Özgün araştırmaların Vikipedi'de yer almasının yasak oluşu, bir editörün kendi kişisel görüşlerini maddeye ekleme olasılığını sınırlandırır. Ayrıca, başkaları tarafından gerçekleştirilmiş doğrulanabilir araştırmaların öneminin vurgulanmasıyla, bir maddeye pek çok farklı bakış açısının eklenmesi de desteklenmiş olur. Ve sonuçta bu prensip, Vikipedi'nin tarafsız bakış açısı kuralını kuvvetlendirir.

Pek çok durumda, herhangi bir konu üzerinde pek çok kabul edilmiş görüşler olabilir. Böyle bir durumda, her ne kadar araştırılmış olursa olsun, bu görüşlerden hiçbiri diğerlerinden daha yetkin değildir. Bu görüşlerin hepsini araştırmak, editörlerden hiçbirinin sorumluluğu değilse de, editörler bu araştırmaları maddeyle bütünleştirirken; bakış açısı ile ilgili bağlamsal bilgileri, konumunun ne kadar yaygın olduğunu, çoğunluğun mu, yoksa azınlığın bakış açısı mı olduğu gibi hususları iyi belirlemeleri gerekir.

Belli bir görüşün oluştuğu nasıl belirlenir?

[kaynağı değiştir]

Yalnızca çok küçük bir azınlığın bakış açısının maddeye eklenmesi, özgün araştırma oluşturur, çünkü yeterince inanılır ve daha önce yayımlanmış üçüncül kaynakların desteğinden yoksundur.

Wikipedia'nın kurucusu Jimbo Wales'in e-posta listesindeki bir not:

  • Eğer bir bakış açısı çoğunluğa sahipse, kabul görmüş referans kaynakları ile bunun kanıtlanması kolaydır,
  • Eğer bir bakış açısı azınlığa sahipse, belirgin taraftarlarının adlandırılması kolaydır,
  • Eğer bir bakış açısı çok çok küçük bir azınlığa sahipse, gerçek olup olmadığı ve ispat edip edemeyeceğinizin bir önemi yoktur ve yeri Vikipedi değildir (belki bazı yardımcı maddeler hariç).

Daha detaylı bilgi için lütfen bkz. Vikipedi:Tarafsız bakış açısı.

Yönergenin kaynağı: Vikipedi'nin kurucusunun fikirleri

[kaynağı değiştir]

Wikipedia'nın kurucusu Jimbo Wales, özgün araştırma yönergesinin kaynağını aşağıdaki şekilde tanımlamaktadır:

" 'Özgün araştırma' ifadesinin ilk olarak ortaya çıkışı, fizik konusunda bazı sabit fikirli kişilerle baş edebilme amaçlıdır. Kavramın esası şöyledir: Belirli bir şeyin gerçek olup olmadığına ilişkin geçerli bir muhakeme yapmamız oldukça zordur. Herhangi bir kişinin yeni bir fizik teorisinin geçerli olup olmadığını belirlemeye çalışmak bizim için uygun olmaz, çünkü bunu yapmak için donanımlı değilizdir. Yapabileceğimiz tek şey, bunun saygın bir yayınevi tarafından saygın bir dergide yayımlanmış olup olmadığını kontrol etmektir. Dolayısıyla, bazı şeylerin güvenilirliğini değerlendirmekten uzak durmak ve çok daha iyi donanıma sahip kişilerce değerlendirilmiş şeylere sahip çıkmak uygun olacaktır. Aynı prensip tarih konularında da geçerlidir."[1]

Vikipedi'nin, bazı deneylerin sonuçlarına atıfta bulunarak yeni fizik teorileri yaratmasına gerek olmadığını anlayabilen bir kişi, aynı şeyin tarih konusunda da geçerli olduğunu göremeyebilir. [2]

Tartışma ve proje sayfalarında

[kaynağı değiştir]

Pek çok Vikipedi yönergesi gibi "özgün araştırma yasaktır" yönergesi de, maddeler için geçerli olup tartışma ve proje sayfaları için geçerli değildir. Buna karşın, tartışma sayfalarında kişisel teorileri tartışmak da zevksizlik örneği olarak görülür.

Örneğin, Wikipedia:Statistics Department ve Wikipedia:WikiProject Wikidemia gibi, Wikipedia ile ilgili konulardaki araştırmalara adanmış birkaç sayfa oluşturulmuştur. Bu sayfalarda, Wikipedia alan adı altındaki projelerden başka herhangi bir referans bulunmayan özgün araştırmalar yer alabilir. Ancak, hedefi Wikipedia olmayan özgün araştırmalar da bu sayfalarda yer almamalıdır.

Diğer fikirler

[kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız

[kaynağı değiştir]

Kaynakça

[kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipedi:Özgün_araştırmalara_yer_vermemek&oldid=29688318" sayfasından alınmıştır