Aramice
Aramca veya Aramice (Klâsik Süryanice: ܐܪܡܝܐ; Eski Aramice: 𐤀𐤓𐤌𐤉𐤀; İmparatorluk Aramicesi: 𐡀𐡓𐡌𐡉𐡀; kare yazı אַרָמָיָא), Sâmî (Semitik) dil ailesinin Kuzeybatı grubundan bir dil. Suriye ülkesinin eski adı olan Aram sözcüğüne izafeten adlandırılmıştır.[3]
Aramice en eski kaynaklar M.Ö. 2. binyıl başlarında Suriye'de bulunmuştur. M.Ö. 1. binyıl başlarında Babil ve Asur ülkelerini içeren Mezopotamya'da Akkadca yerine egemen dil olarak benimsenmiş, M.Ö. 6. yüzyılda tüm Yakın Doğu'da egemenlik kuran Pers (İran) İmparatorluğunun resmî yazışma dili olmuştur. Aynı dönemde Yahudiler tarafından İbranice yerine günlük konuşma ve yazı dili olarak kullanılmaya başlanmıştır. İsa'nın anadilidir. M.S. 7. yüzyılda İslamiyet'in yayılması ile de yerini Arapçaya bırakmıştır. Günümüzde yaklaşık 2.000.000 kullanıcısı vardır.
Aramicenin Urfa lehçesinden türeyen ve M.S. 2. yüzyıldan itibaren Süryani alfabesi (Estrangelo) ile yazılan lehçesine Süryanice adı verilir.[kaynak belirtilmeli]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Süryanice-Aramice, tarihte birçok halk, din ve ülke tarafından konuşulmuş olduğundan sayısız lehçelere ayrılmış ve en şaşaalı dönemleri olan M.Ö. 300-M.S. 700'lü yıllar arasında Batı Avrupa'dan Uzak Doğu'ya kadar çok geniş bir coğrafyaya yayılma imkânı bulmuş bir dildir.
Lehçeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Arami Lehçeler, temel olarak Doğu ve Batı olmak üzere iki ana kola ayrılırlar. Bu ayrımın kabaca Fırat Nehri'nin batısı ve doğusu olduğu kabul edilir.
Batı Aramicesi
[değiştir | kaynağı değiştir]- Eski Arami Dili: Bunlar Eski Arami yazısıyla yazılmış olan yazıtlar olup M.Ö. 800-750 yılları arasına tarihlenmektedirler. Suriye havalisinde kurulmuş olan küçük Arami prensliklerince kullanılmışlardır.
- Eski Ahid Aramicesi: Eski Ahid'in Danyal ve Esra bölümlerinin bir kısmı bu dilde yazılmıştır yaklaşık M.Ö. 167 yılına tarihlendirilmektedir.
- Filistin Aramicesi: Üç kısma ayrılmaktadır:
- Filistin Yahudi Aramicesi: Tevrat'ın Aramice Tercümesi olan Onkelos ve Akilas Targumları (Aramice Çeviri) Filistin Yahudi Aramicesi'nin Yuda lehçesinde; Kudüs Talmudu'nun (Talmud Yeruşalmi) Gemara, Alaha ve Agada bölümleri ise, Filistin Yahudi Aramicesi'nin Galile lehçesinde yazılmışlardır.
- Filistin Hristiyan Aramicesi: Hristiyan Galile lehçesi İsa'nın anadiliydi.
- Sameyri (Şomronit) Aramicesi: Kudüs'teki Yahudi din bilgelerinin otoritesini kabul etmeyen farklı mezhepten Musevilerin dilidir, M.S. 4. yüzyıla tarihlenir lehçe olarak Filistin Yahudi Aramice'sinin Galile lehçesine yakındır.
- Mısır Aramicesi: M.Ö. 5. yüzyılda Mısırda bulunan Yahudi asker kolonisinin kullandığı bir lehçeydi.
- Nabati Aramicesi: Suriye ve Lübnan civarından Mısır, Anadolu ve Avrupa'ya kadar yayılmış ve Filistin Aramicesine benzeyen bir lehçe olup M.Ö. 1 yıldan itibaren 500 yıl kadar kullanılmıştır, farklı bir alfabesi olup harfler bitiştirilerek yazılmıştır bu özelliği ile harfleri bitişik yazılan ilk Sami alfabesi olarak tarihe geçmiştir.
- Palmira (Tedmür) Aramicesi: Tedmürlü Arapların farklı alfabeleri ile yazılan ve M.Ö. 1. yüzyıldan itibaren 300 yıl kadar kullanılan bir Arami lehçesi olup Filistin Aramicesi'ne yakındır. Çok geniş coğrafyada bu alfabeyle yazılmış yazıtlar bulunmaktadır.
- Çağdaş Batı Arami Lehçeleri: Bugün Şam ve Lübnan'ın birkaç köyünde birkaç bin kişi tarafından konuşulan tek Batı Aramicesidir.
Doğu Aramicesi
[değiştir | kaynağı değiştir]- Eski Doğu Aramicesi: M.Ö. 9. yüzyıllarda Akadca ile beraber kullanılmıştır daha sonra gelişerek M.Ö. 5. yüzyılda "İmparatorluk Aramicesi" ismini almıştır. Kuzeybatı Anadolu'ya kadar yayılmıştır.
- Süryanice: Urfa ve Mardin bölgesinde bulunan Süryaniler 2. yüzyılda Hristiyanlığı kabul etmeleriyle Yunan kültürüyle de harmanlanıp güçlü ve zengin bir edebiyat meydana getirmişlerdir. En önemli eserler Kutsal Kitabın Peşitta adı verilen Süryanice çevirisidir. 431 Efes ve 451 Kadıköy Konsilleri ile farklı mezheplere bölünen Süryanilerin dil ve alfabeleri de Doğu ve Batı olmak üzere iki ayrı kola ayrılmışlardır.
- Batı Süryanicesi: Bizans'ın etkisinde kalan Monofizit İsa'nın Tek ve ayrılmaz bir Tabiatı olduğuna inananlar) Yakubiler, 680 yılında bunlardan ayrılan ve Monothelitizm'i benimseyen (İsa'nın tek tanrısal karakteri olmakla beraber insani iradesi'nin de olduğu görüş) daha sonra 1182 yılında Katolikliği benimseyen Lübnanlı Maruniler ve bugün Katolik olup, Bizans ayin biçimine göre ibadet eden Melkitler oluşturur.
- Doğu Süryanicesi ise Diofizit (İsa'nın birbirinden bağımsız çift tabiatı olduğunu savunan görüş) Nesturiler (Asuriler olarak da bilinir) ve daha sonra bunlardan ayrılık Katolikliği benimseyen Keldaniler oluşturur. Nesturiler Doğu Aramicesi'ni Çin'e kadar taşımışlar ve yaymışlardır. Her iki grupta sesli harflerin okunuşları farklılıklar gösterir.
- Harran Aramicesi: M.S. 8. yüzyılda Urfa'nın güneyinde yaşayan pagan Harran Krallığı'nın dilidir.
- Miniha Aramicesi: Süryaniceye yakın bir lehçe olup Mardin civarında M.S. 2. yüzyılda konuşulmuştur.
- Babil Talmudu Aramicesi: M.S. 4-6 yüzyıllarda Babil Sürgünü'ndeki Yahudilerce oluşturulan Babil Talmudu'nun Aramicesidir. Süryaniceye yakın olan bu Lehçede daha sonra Yadudi din bilginleri birçok kitaplar yazmışlardır.
- Mande Aramicesi: Zerdüşt, Musevi ve Hristiyan geleneklerinden oluşmuş bir din olan Sabi tarikatının konuştuğu lehçedir. Farklı bir alfabesi vardır lehçe olarak en fazla Babil Talmud'u aramicesine benzemekle beraber en az yıpranmış ve en arı Arami lehçesidir.
- Çağdaş Doğu Arami Lehçeleri: Bugün Arapçanın yayılmasıyla Aramice'nin Doğu Lehçelerini konuşanların sayıları gittikçe azalmıştır. Bunlardan ayakta kalanları.
- Hristiyan Çağdaş Doğu Arami Lehçeleri:
- Turoyo ܛܘܪܝܐ: Yakubi Süryanilerce Konuşulan Çağdaş Batı Süryani lehçesidir Midyat (Tur-Abdin) bölgesi ve İstanbul'da Suriye, [Lübnan] ve göçlerle bazı Avrupa Ülkelerinde, Amerika kıtasında ve Avustralya'da en az 800.000 kişi tarafından konuşulmaktadır.
- Mlahsö ܡܠܚܬܝܐ: Bu dili konuşan Trabzon da bir aile (altı kişi) tespit edilmiştir. Daha çok ve sade kelimeler vardır. Kelime yapısı bakımından Klâsik Süryaniceye Turoyo'dan daha yakındır.
- Surit ܣܘܪܬ (Aturaya ܐܬܘܪܝܐ): Asuri Hristiyanlarınca konuşulan Çağdaş Doğu Süryani Lehçesidir. 210.000 kişi tarafından İran, Irak, Suriye, Türkiye, Kıbrıs, Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan, Lübnan Avrupa Ülkeleri, Amerika ve Kanada'da konuşulur.
- Yeni Doğu Keldanicesi (ܟܠܕܝܐ Kaldaya): Keldaniler tarafından kullanılan Çağdaş Doğu Süryani Lehçesidir. İran, Irak, Türkiye, Suriye, Lübnan Avrupa Ülkeleri, Amerika ve Kanada'da 806.000 kişi tarafından konuşulur. Bu dili konuşanlar ile Surit konuşanlar rahatlıkla anlaşabilirler.
- Hertevin (ܣܘܪܬ Sôreth): 1960'lı yıllara dek Siirt civarında yaşayan 1.000 kadar kişi tarafından konuşulan, Surit'e yakın bir lehçedir.
- Yahudi Çağdaş Doğu Arami Lehçeleri:
- Lişana Deni (לשנא דני): Çoğu İsrail'de olmak üzere, Irak ve Türkiye'de 8.000 kişi tarafından konuşulur, İbrani Alfabesiyle yazılır.
- Lişan Didan (לשן דידן): Çoğu İsrail'de olmak üzere, İran, Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan'da 4.000 kişi tarafından konuşulur, İbrani Alfabesiyle yazılır.
- Lişanid Noşan (לשניד נשן): Çoğu İsrail'de olmak üzere, Irak'ta 2.000 kişi tarafından konuşulur, İbrani Alfabesiyle yazılır.
- Hulaula: Bugün çoğu İsrail'de yaşayan, İran kökenli 10.000 kişi tarafından konuşulur, İbrani Alfabesiyle yazılır.
- Hristiyan Çağdaş Doğu Arami Lehçeleri:
Alfabeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarih boyunca farklı alfabeler ile yazılan Aramice, bugün Hristiyanlar tarafından Süryani alfabesi, Museviler tarafından ise İbrani alfabesi ile yazılmaktadır.[kaynak belirtilmeli]
Kaynakça ve dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ The Aramaic Text in Demotic Script: The Liturgy of a New Year's Festival Imported from Bethel to Syene by Exiles from Rash – On JSTOR
- ^ Manichaean Aramaic in the Chinese Hymnscroll
- ^ Oxford İngilizce Sözlük, Aramaic
