Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (1974)
| SFRJ |
 Članak je dio serije: |
|
|
|
|
Druge države |
Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije iz 1974 kojeg su kolokvijalno zvali samo Ustav iz 1974 svečano je proglasio kao predsjednik Vijeća naroda Skupštine SFRJ Mika Špiljak 21. februara 1974. nakon predhodnog izglasavanja u tadašnjoj Saveznoj Skupštini.[1]
Ustav SFRJ iz 1974. je danas umnogome ozloglašen, i njegovo razumevanje svodi se na površno gledište kako je konfederalizovao zemlju i doveo do njenog raspada.
Usvajanju Ustava prethodili su značajni politički događaji koji su se dogodili nekoliko godina ranije, a koji su označili početak federalizacije zemlje. U ljeto 1966. godine na Brijunskom plenumu SKJ smjenjen je sa svih funkcija Aleksandar Ranković, dotad jedan od najbližih suradnika Tita, koji je bio protivnik federalizacije. Nakon tog je ojačala partijska struja koju je predvodio Edvard Kardelj, za daljnje jačanje samoupravljanja, tržišta i smanjenje uloge centralne države i za veću federalizaciju države. Ustavnim amandmanima iz 1968. i 1971. na Ustav iz 1963., to je i djelomično i napravljeno, 1971. uvedeno je Predsjedništvo SFRJ kao kolektivni organ rukovođenja.
Zahtjevi za što većom republičkom samostalnošću posebno su bili izraženi u SR Hrvatskoj gdje je tokom Hrvatskog proljeća gdje je pod parolom devize onima koji ih ostvaruju tražena veća financijska i politička samostalnost. Nakon što je osobno intervenirao u rješenju hrvatske krize 1971., tako što je smjenio dotadašnje rukovodstvo, Tito se nakon tog postepeno povukao iz političkog života.[2] U jesen 1972, smjenjeno je i rukovodstvo SR Srbije, a izvršene su čistke u rukovodsvima SR Slovenije i SR Makedonije. Nakon ustavnih amandmana iz 1972. kojim je stari ustav 19 puta prepravljan - došlo se do zaključka da zemlji treba novi Ustav.
Idejni kreator ustava Edvard Kardelj je zastupao rešenje koje je trebalo da sva prava i odgovornosti što neposrednije prenese na radnog čoveka iz baze. On je od 1970. godine bio je predsjednik Kordinacione komisije svih vijeća Savezne skupštine za ustavna pitanja. Komisija je izradila ustavne amandmane 1971., a zatim pripremila novi Ustav Jugoslavije. Savez komunista Jugoslavije je nakon velikih političkih potresa; Studentskih demonstracija 1968., Demonstacija na Kosovu 1968., masovnog pokreta u Hrvatskoj 1970. i brojnih štrajkova po poduzećima[nedostaje referenca] - bio svjestan da mora nešto promeniti - izlaz je nađen u jačanju samoupravljanja.
Tokom javne rasprave o Nacrtu budućeg ustava, profesor Beogradskog pravnog fakulteta, dr Mihailo Đurić osuđen je kaznu zatvora nakon održanog govora u kom se javno usprotivio planiranim ustavnim promjenama. Sukus njegovog negativnog stava bio je da Jugoslavija time postaje samo geografski pojam, na čijem se tlu pod maskom dosljednog razvijanja ravnopravnosti između naroda uspostavlja nekoliko nezavisnih, čak i međusobno suprotstavljenih nacionalnih država.[nedostaje referenca]
Ustav je samo djelomično preinačio ekstremnu decentralizaciju provedenu ustavnim amandmanima ranih 1970-ih. Taj ustav od 406 članaka, bio je jedan od najdužih ustava u svijetu.[2] On je trebao dodatno ojačati i zaštiti samoupravni sistem od uplitanja države i ojačati zastupljenost republika i pokrajina u svim izbornim i političkim tijelima. Po njemu su republike definirane kao države i samoupravne zajednice. Nakon njega odluke u Saveznoj skupštini mogle su biti donešene jedino konsenzualno, jer je svaka republika i pokrajina mogla uložiti veto.
Ustavom je preoblikovana Savezna skupština, kao najviši izraz samoupravnog sistema. Složeni izborni postupak za to tijelo je kretao od lokalnih organizacija udruženog rada i političkih organizacija (SKJ, SSSR, SSOJ, SSJ, SUBNOR). Među njima su se birali članovi općinskih skupština, nakon tog su one među svojim članovima birali članove pokrajinskih i republičkih skupština, koje su na kraju između svojih članova birali delagate za dva doma Savezne skupštine: Savezno vijeće i Vijeće republika i pokrajina. Kao i predhodni, Ustav iz 1974. pokušao je poboljšati ravnotežu između ekonomske i etničke raznolikosti s jedne strane, te komunistički ideal društvenog jedinstva s druge strane.[2] Josip Broz Tito proglašen je doživotnim predsjednikom i Vrhovnim komandantom, a formirano je i Predsjedništvo SFRJ kao kolektivni organ upravljanja.
Novi Ustav je smanjio broj članova Predsjedništva od dvadeset tri na devet članova, po jednog iz svake republike i pokrajine i predsjednika Saveza komunista (koji je imao položaj ex-officio).[2] Na taj način je partija pokušala osigurati svoju ulogu u vođenju nacionalne politike kroz automatsko uključivanje partijskog šefa u državno Predsjedništvo. Ono je mehanizmima dogovora i konsenzusa trebalo osigurati opstanak i funkcioniranje višenacionalne Jugoslavije i nakon Titove smrti.
Novi ustav dodatno je proširio zaštitu individualnih prava i sudski postupak, uz ogradu da se te slobode ne smiju koristiti za rušenje društvenog sistema. Kosovo i Vojvodina, dvije konstitutivne pokrajine Republike Srbije, dobile su bitno veću autonomiju, uključujući i pravo veta u srpskoj skupštini. Ova promjena postala je užareno političko pitanje sredinom 1980-ih i na neki način bila jedan od uzroka raspada Jugoslavije.[2] Bosanski Muslimani su prvi put tim Ustavom dobili ravnopravni status naroda unutar jugoslavenske zajednice.
Jedna od novina ustava bile su i organizacije udruženog rada, zamišljene kao asocijacije slobodnih proizvođača. Njima se htjela povećati efikasnost privrede i osnažiti radničko samoupravljanje koje je trebalo postati integativni faktor već dobrano dezintegriranog jugoslavenskog društva.[2]
Nakon saveznog, mijenjali su se i svi republički i pokrajinski ustavi, koji su se morali uskladiti sa novim saveznim ustavom.
Najviše primjedbi na Ustav iz 1974. dolazilo je iz SR Srbije, zbog davanja autonomije formalno njenim pokrajinama Kosovu i Vojvodini. Za Titova i Kardeljeva života, to nije bilo jako izraženo, tu i tamo bi se tražilo od saveznih organa da oni svojim autoritetom uvjere pokrajine da ispravno interpretiraju Ustav, po kojem je SR Srbija ipak bila suverena republika sa odgovarajućim stupnjem autonomije za svoje pokrajine. Međutim, nakon Kardeljeve (1979) i Titove smrti (1980), u Srbiji su ojačale snage koje su tražile promjenu Ustava. Početkom 1987, nakon upornih nastojanja rukovodstva SR Srbija, Predsjedništvo SFRJ iniciralo je usvajanje više od 130 amandmana u Saveznoj skupštini. Nakon pobjede Slobodana Miloševića na Osmoj sjednici CK SK Srbije, u septembru 1987. novo srbijansko rukovodstvo tražilo je ukidanja Ustava iz 74. Kad im to nije uspjelo na saveznom nivou, smjenili su kompletna pokrajinska rukovodstava krajem 1988., a u proljeće 1989. izglasali amandmane na Ustav Srbije, kojim su znatno suzili autonomiju pokrajina. Konačni raskid sa Ustavom iz '74. Srbija je izvršila u septembru 1990., kad je izglasala potpuno novi Ustav.
Sličan proces odvijao se i u Sloveniji, tamo je još u martu 1990. usvojeno niz amandmana, kojim je raskinuto socijalističko uređenje. U Hrvatskoj su nakon izbora 1990. prvo amandmanima izbačena sva socijalistička obilježja, a u decembru je izglasan novi Ustav. Bosna i Hercegovina i Makedonija su u jesen 1990, nakon izbora, odbacile stari ustav, a Crna Gora je raskid formalizirala donošenjem novog republičkog Ustava u jesen 1992. godine.
- ↑ „Yugoslavia, The 1974 Constitution” (engleski). Library of Congress. Pristupljeno 21. 02. 2012.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 „Yugoslavia, Political Innovation and the 1974 Constitution” (engleski). Library of Congress. Pristupljeno 21. 02. 2012.