Abrazija
Abrazija (lat. abrasio = struganje) predstavlja geomorfološki proces izgrađivanja oblika u reljefu delovanjem mehaničke snage talasa na obalama okeana, mora i jezera.
Abrazija koja se odvija na obalama jezera naziva se lakustrijska erozija. Na ovaj način se oblikuju svojevrsni oblici reljefa u obalskom pojasu. To su abrazioni oblici, koji se opštim imenom nazivaju abraziona serija. Abrazija je geomorfološki proces koji se odvija na obalama mora i jezera, u svim klimatskim zonama na Zemlji. Sastoji se u preinačavanju obala pod uticajem morskih talasa i struja. Abrazioni oblici mogu biti erozivni i akumulativni. Veliki uticaj na stvaranje abrazionih oblika imaju prvobitni reljef i sastav stena, odnosno njihova otpornost na eroziju. Na strmim obalama nastaju erozivni, a na niskim akumulativni oblici reljefa.
Abrazioni oblici reljefa su vezani za obale, pa se zbog toga i nazivaju pribrežni oblici(na staroslovenskom „breg“ je obala). U starijoj literaturi se nazivaju još i litoralni oblici. Abrazioni rad se manifestuje mehaničkom snagom talasa(rušilački) i nagomilavanjem i oblikovanjem abradiranog materijala(stvaralački), te se abrazioni oblici dele na pribrežne abrazione i pribrežne akumulativne. Abrazija predstavlja jedan od najznačajnijih geomorfoloških procesa izgrađivanja oblika reljefa Zemljine površine kako zbog velikog rasprostranjenja Svetskog mora na Zemlji(361 mil. km2), tako i zbog velike razvedenosti i dužine obala.
Abrazioni oblici reljefa koji se i danas izgrađuju zahvaljujući aktivnom abrazionom procesu predstavljaju recentne oblike, a oblici koji su stvarani i izgrađivani u geološkoj prošlosti starim abrazionim radom , nazivaju se fosilni oblici. Što su fosilni abrazioni oblici stariji, to su slabije morfološki očuvani, zbog toga što su duže bili izloženi procesu erozije na kopnu. Abrazioni fosilni oblici su dobro očuvani ako je obala izdizana malim tektonskim pokretima. Fosilni abrazioni oblici bivaju zatrpani u procesu sedimentacije debelim marinskim pokrivačem pri transgresiji izazvanom spuštanjem obala.
Pribrežn oblici abrazionog reljefa nastaju nagomilavanjem nanosnog priobalnog materijala, koji je postao abradiranjem obale. Talasi, koji mehaničkom snagom razbijaju i razaraju obale i odnose oburvani stenoviti materijal preko abrazione terase, kotrljaju ga i postupno usitnjavaju i nagomilavaju na mestima gde slabi njihova mehanicka snaga. Pored šljunka na obalama se javljaju manje ili veće kolicine peska. Najkrupniji materijal ostaje neposredno uz obalu, dok suspendovani materijal može biti odnet daleko ka pučini i nataložen u centralnim delovima basena. Postojanje abrazionih akumulativnih oblika ukazuje i na intenzitet abrazionog procesa. U morfoloskoj klasifikaciji pribrežnih akumulutavnih oblika mogu se izdvojiti litoralni kordon i tombolo ili prevlaka. Litoralni kordon ili pribrežni sprud je peščano-šljunkoviti bedem u plitkovodnom i ravnom obalskom pojasu. Oni se javljaju ili neposredno uz obale okrenute pučini ili na ulazima širokih i plitkih zaliva. Tombolo ili prevlaka je nanosni sprud od peskovitog i šljunkovitog materijala u plitkom obalskom pojasu, koji spaja neko ostrvo sa kopnom.
Abrazioni erozivni oblici nastaju neposrednim mehaničkim delovanjem talasa na obalama. Udarajući o obale talasi razaraju i ruše stenovite mase, preinačavaju izgled primarnog reljefa, pomeraju unazadno obale i izgrađuju svojevrsne oblike reljefa. Abrazionim radom talasa izgrađuju se različiti pribrežni oblici koji pripadaju abrazionoj seriji. Tokom evolucije abrazionog procesa primarni reljef na obalama se postepeno uništava. U klasifikaciji oblika reljefa abrazione serije izdvajaju se talasna potkapina, klif, pribrežna terasa i kontinentalni odsek.
Talasna potkapina je udubljenje u strmoj, skoro vertikalnoj obali, u nivou vodene površine. Nastaje neposrednim udarom talasa, u nivou mlata, kojim dolazi do odvaljivanja pojedinih komada stena. Najveće razaračko delovanje talasa je u podnožju obale, u visini mlata. Abraziono-korozivnim radom u talasnim potkapinama se stvaraju pećinska proširenja, i one se nazivaju talasne pećine.
Klif je strm, stenovit odsek koji se diže iznad morskog nivoa kao zid. Oburvavanjem biva uništen postojeci klif, a sa njim i talasna potkapina koja je izazvala njegovo rušenje, i tako se stvara novi klif u čijem će se podnožju stvoriti nova talasna potkapina. Selektivnom abrazijom stvaraju se prirodni mostovi i talasne pećine koji daju klifovima poseban morfološki izgled. [1]
Abraziona terasa je uravnjni deo obale, tj. zaravan u plitkom obalskom pojasu, blago nagnuta ka pučini. Prema pučini abraziona terasa završava se submarinskim klifom (kod mora), odnosno sublakustrijskim klifom (kod jezera).
Kontinentalni odsek predstavlja strm odsek prema neposrednom dnu morskog, odnosno, okeanskog basena. On predstavlja podvodni obod morskih i okeanskih basena, na kome je počelo abraziono delovanje talasa.
Abrazioni proces nije ni do danas dovoljno proučen, već su samo poznati abrazioni oblici reljefa i izvršena je njihova morfogenetska klasifikacija. Ovo se pretežno odnosi na oblike iznad morskog nivoa. Tok samog procesa se ne može uvek utvrditi na osnovu samih oblika, pogotovo ako je reč o podmorskim uslovima. Kretanje morske, okeanske i jezerske vode u vidu talasa koji udaraju o obale je osnovni nosilac abrazije kao geomorfološkog agensa. Granica između teritorije i akvatorije se, u hidrologiji, podrazumeva pod obalom, ali je u geomorfologiji ovaj pojam znatno širi. Obale predstavljaju predeono-morfološke celine abrazionog reljefa, kopneni obod okeanskih, morskih i jezerskih basena, na kojima se vrši izgrađivanje pribrežnih oblika. Od mehaničke snage talasa i trajnosti njihovog delovanja zavisi izrazitost oblika abrazionog reljefa. U visini mlata je najveća rušilačka snaga talasa na uzanom pojasu strme stenovite obale koji je izložen direktnom udaru talasa. Talasi predstavljaju orbitalno tj. kružno kretanje vodenih čestica koje nastaje dejstvom vetra.
Pored talasa koji su izazvani vetrom postoje i oni koji su izazvani podmorski zemljotresima, vulkanskim erupcijama ili obrazovanjem stena na obalama. Talas se sastoji od talasnog brega tj. uzvišenja i talasne dolje, odnosno udubljenja. Vazduh za vreme vetra udara učesnice vode i narušava njihovo ravnotežno stanje pa se zbog toga vodene čestice počinju kretati orbitalno, a profil talasa kreće se tlanslatorno. To bi značilo da na jednom mestu dolazi do naizmeničnog smenjivanja talasnog brega i dolje. To najlakse može da se proveri plutajućim predmetom na zatalasanoj površini mrtvog mora( talasanje mora nakon prestanka vetra). Predmet u ovom slučaju ne menja svoj položaj već se samo izdiže i spušta.
Kretanje predmeta po površini morske vode nastaje kao rezultat direktnog pritiska morskih struja ili vetra. Od visine, dužine i brzine talasa zavisi njegova dinamička snaga. Dimenzije talasa zavise od jačine, odnosno brzine vetrova, kao i od njihove stalnosti, ali i od prostranstva i dubine okeanskih, morskih i jezerskih basena. Veoma mali, ili drugim rečima, kapilarni talasi nastaju kada brzina vetra pređe 0,25 m/s, dok se pravi vetroviti talasi javljaju kada ova brzina pređe brzinu od 2 m/s, i ako vetar duže traje. Visina talasa je zapravo vertikalno rastojanje između vrha talasnog brega i dna talasne dolje. Prosečna visina talasa je 3-4 metra, uz dužinu od 100 m. Talasi koji imaju visinu 6-7 metara su retki, dok se oni visine 15-18 metara mogu javiti pri izuzetno jakim vetrovima. Dužina talasa predstavlja horizontalno rastojanje između vrhova dva susedna talasna brega ili dna dve susedne talasne dolje. Najveća dužina vetrovitih talasa je 450 metara. Visina talasa nastalih podmorskim zemljotresima iznosi 200-300 km. Prosečna brzina talasa je oko 13 m/s, a period talasanja oko 8 s, dok je pri najvećoj brzini talasa od 22 m/s period talasanja 17-18 s.
T. Stivenson je prvi merio mehaničku snagu talasa(1886. g.) u luci Denbar na zapadnoj obali Škotske, pomoću talasnog dinamometra. Maksimalni iznos snage talasa ovde je za vreme jakih oluja i do 38,3 t/m2. Razaračka snaga talasa može na lomi i najveće stenovite blokove. Kod Novorosijska, na Crnom moru, talasi su razbili dva kamena bloka težine 640 t(1890. g.), a u luci Vik, u severnoj Škotskoj, talasi su pomerili lukobran težak oko 2600t. Morski talasi svojim razaračkim radom pomeraju obale, a pomeranje obalske linije delovanjem abrazije najbolje se može videti na starim kartama i to upoređivanjem položaja današnjih i nekadašnjih obala. Zahvaljujući starim kartama može se utvrditi intenzitet abrazionog procesa. Čarls Lajel navodi da je u pristaništu Šeringem(istočna Engleska), 1829. g. more duboko 6m, a da je 48 godina ranije na tom mestu bila obala sa nekoliko kuća. U Sautvordu obala se pomera za 5-14 m godišnje, dok u Lamanšu ovo pomeranje iznosi 2 m godišnje. Abrazivnim radom mogu nastati i krupne morfološke promene u dimenzijama i izgledu pojedinih ostrva. Abrazijom talasa odnose se ogromne količine stenovitog materijala sa obala. Svake godine 1km3 kopna biva odnešeno u more. Efekat abrazivnog rada na obalama od izuzetnog je značaja za morfologiju Zemljine površine. U pleistocenu je abrazionim radom uništeno milion kubnih kilometara kopna. Prema tome, abrazija je i značajan činilac u paleogeografskom rasporedu kopna i mora.
Morske struje predstavljaju kretanje velikih količina vode, u vidu ogromnih reka, a nastaju pod uticajem stalnih vetrova, kada se nazivaju stalne struje ili driftovi, kao i pod uticajem sezonskih vetrova i tada nastaju sezonske struje. Za brzinu, stalnost i obim pokrenute vodene mase je vezan efekat delovanja obalskih morskih struja. Brzina obalskih struja zavisi od jačine i stalnosti vetrova, položaja i izgleda kopnenih masa itd. Prosečna brzina struje iznosi oko 3 km/h, a u pojedinim slučajevima čak i do 9 km/h. Mehaničko delovanje morskih struja oseća se do dubine od 200 do 300 m. Nova proučavanja su pokazala da se i na dubinama do 1500 m nalaze moćne struje. Obalske morske struje više deluju na uravnjivanje obalskog pojasa. Plima i oseka imaju izvesno neposredno mehaničko delovanje na obalama, gde je njihovo kolebanje znatno. Prosečna visina morskih doba iznosi oko 0,8 m, ali taj iznos može biti i znatno veći i to zavisi od konfiguracije obale. Najveći iznos morskih doba je u plitkim zalivima koji se sužavaju ka kopnu.
Petrović Dragutin, 2003. Geomorfologija. Beograd: Geografski fakultet