Wikipedia

Harlingen (stad)

stad in Friesland, Nederland

Harlingen (Westerlauwers Fries: Harns ([ha:ⁿs]?, uitspraakⓘ) is een stad in de Nederlandse provincie Friesland en de hoofdplaats van de gelijknamige gemeente. Harlingen behoort tot de Friese elf steden en telt ongeveer 15.200 inwoners (1 januari 2023).[1] Het is de op vier na grootste plaats van Friesland. De haven van Harlingen is de belangrijkste haven van de provincie.

Harlingen
Harns
Plaats in Nederland Vlag van Nederland
De Zuiderhaven in 2004
Harlingen (Friesland)
Harlingen
Situering
Provincie Friesland
Gemeente Harlingen
Coördinaten 53° 10′ NB, 5° 26′ OL
Algemeen
Oppervlakte 19,83[1] km²
- land 19,03[1] km²
- water 0,8[1] km²
Inwoners
(2023-01-01) 		15.200[1]
(767 inw./km²)
Woning­voorraad 7.576 woningen[1]
Overig
Postcode 8861-8862
Woonplaats­code 2891
Belangrijke verkeersaders    
Foto's
Stadhuis van Harlingen
Stadhuis van Harlingen
Luchtfoto uit 2014
Luchtfoto uit 2014
Portaal  Portaalicoon   Nederland
Friesland

Geschiedenis

bewerken

Ontstaan en stadsrechten

bewerken
 
Historische kaart van Harlingen uit 1664

Harlingen werd voor het eerst in 1228 genoemd als Herlinge, een niet-agrarische buurt ten westen van Almenum en het klooster Ludingakerke. De monniken van het klooster hielden zich o.a. bezig met het graven van vaarten en kanalen. Ook voor zoutwinning uit verzilt veen en voor baksteenproductie moest er gegraven worden.[2]

Dat Harlingen in 1234 stadsrechten zou hebben gekregen wordt voor het eerst door Andreus Cornelius in zijn kroniek uit 1597 vermeld. Deze kroniek wordt als niet betrouwbaar beschouwd en bewijzen voor deze vroege stadsrechten zijn er niet.[3]

Ten noordwesten van Harlingen lag het eiland Griend. Het was in de Middeleeuwen deels eigendom van twee kloosters. Klooster Mariëngaarde had er een uithof met kloosterschool en de kerk was eigendom van het klooster Ludingakerke. Latere bronnen spreken over een stad, maar er moet eerder worden gedacht aan een wierde met een handelsnederzetting met een aantal losse boerderijen op eigen huiswierden op de kwelder. In elk geval was de kwelder van Griend omvangrijk en de moeite van exploiteren waard.[4] Na de desastreuze Sint-Luciavloed in 1287 begon de aftakeling van de Griend. In 1720 stond er nog maar één huis, en in 1835 werd het enkel nog als schaapsweide gebruikt.[5] Thans is Griend nog slechts een zandplaat in de Waddenzee.

De naam Harlingen is vermoedelijk afkomstig van de state Harlinga. In 1311 kwam "Harlingen" voor in Engelse havenregisters. In 1579 ondertekenden afgezanten van de stad de Unie van Utrecht en op 22 december 1634 ontving Harlingen zijn octrooi van de Staten van Friesland voor Groenlandsch- en Straat Daevids-visscherij (walvisvaart).

Twee eeuwen lang bestaat Harlingen, gelegen op een bogtigen uithoek der kust, in de schaduw van de universiteitsstad Franeker. Maar door de verbinding met de zee nam de welvaart gestaag toe. Vroeger lag de stad westelijker dan vandaag, maar de zee sloeg regelmatig land weg. In 1543 en 1565 breidde men uit in noordelijke richting, zodat de Noorderhaven de Binnenhaven wordt, die hij nu nog is. Op de middag van 17 mei 1568 werden tot verbazing van de Harlingers 1800 Waalse soldaten aan land gezet, die later in de slag bij Heiligerlee verslagen worden.

Na de stormvloed in de zomer van 1573 moesten dijkgedeelten ten noorden en zuiden van Harlingen landinwaarts nieuw worden aangelegd. De Spaanse kolonel Caspar de Robles perste de bevolking geregeld geld af voor de soldij van zijn soldaten.[6] Hij was in 1574, inmiddels stadhouder, traag bij de voedselvoorziening voor de dijkwerkers en er dreigde hongersnood ook voor de burgers van de stad. Die mochten bovendien de stad niet verlaten op straffe van verbeurdverklaring van hun bezit. De geplande dijkhoogte van 12 voet bleef steken op 10 voet.[7]

 
Harlingen omstreeks 1610 (De Baudouz en Lous)

In 1579 volgde een uitbreiding naar het oosten, mede door de toevloed van Vlaamse doopsgezinden die de katholieke repressie in de Zuidelijke Nederlanden ontvluchtten. Door deze uitbreiding die in drie maanden werd voltooid, lag de kerk van Almenum nu binnen de stadsvesten. De handelsvaart naar de landen om Noord- en Oostzee nam toe en in 1598 werd de stad weer uitgebreid, nu in zuidelijke richting. De kofschepen, karvelen en fluiten waarmee de Harlinger havens destijds vol lagen, zijn goed te zien op de stadsplattegrond uit 1610 van Robberetus de Baudouz en Jacob Lous. In 1596 werd het oudste nog bestaande stenen woonhuis gebouwd, De Vergulde Engel, aan de Lanen 28. Het gebouw is ieder jaar op Monumentendag te bezichtigen.

 
Admiraliteit van Friesland in de Zuiderhaven (1790)

In 1644 kwam de Friese Admiraliteit van Dokkum naar Harlingen. De Zuiderhaven kreeg het karakter van marinehaven. De vermaarde Tjerk Hiddes de Vries wordt er later luitenant-admiraal. De krijgsvaart bleef echter van minder belang dan de handelsvaart. Talrijke schippers onderhielden beurtvaarten naar de Waddeneilanden, naar alle hoeken van de provincie en naar de Zuiderzeehavens, waarvan Amsterdam de belangrijkste was. De stad kende veel nijverheid. Er waren scheepswerven, bierbrouwerijen, zeep- en zoutziederijen, steen- en pottenbakkerijen, kalkovens, graan- en zaagmolens. Maar zoals dat al eerder het geval was met de Hanzesteden aan de toenmalige Zuiderzee, werd Harlingen in de volgende eeuwen voorbijgestreefd door Amsterdam en Rotterdam. Toch bleef Harlingen als kustvaart- en vissershaven met veel voorzieningen en het nieuw gegraven Van Harinxmakanaal van groot economisch belang voor Friesland en de rest van Nederland.

Pollendam

bewerken

Omstreeks 1875 werd een stroomgeleidende dam (de Pollendam) aangelegd over de ondiepten tussen de Blauwe Slenk en het dieper water voor de Harlingen haven. Met de aanleg werden de getijdestromingen gekanaliseerd en kon een vaargeul uitgebaggerd worden. Hiermee werd een rechtstreekse vaarroute naar zee gecreëerd ook bij laagtij.[8][9]

Oranjebezoeken

bewerken

Verschillende keren is Harlingen bezocht door de stadhouderlijke en later de koninklijke familie. Het eerste bezoek was van Willem van Oranje.

Koninklijke bezoeken aan Harlingen
Jaar Persoon Opmerkingen
1581 Willem van Oranje enige bezoek[10]
1734 Prins Willem IV eerste bezoek
1745 Prins Willem IV tweede bezoek
1773 Prins Willem V eerste bezoek
1791 Prins Willem V tweede bezoek
1837 Koning Willem I
1873 Koning Willem III
1877 Prins Hendrik van Oranje-Nassau Prins Hendrik opent als plaatsvervanger van Koning Willem III de Nieuwe Willemshaven
1905 Koningin Wilhelmina
Koningin-moeder Emma
en Prins Hendrik van Mecklenburg-Schwerin
1950 Koningin Juliana In het kader van een bezoek aan Friesland[11]
1982 Koningin Beatrix Koninginnedag
2016 Koning Willem Alexander en Koningin Maxima Streekbezoek

Inwoners

bewerken

Veel Harlingers hebben weinig met Friesland, wat zich vertaalt in het feit dat slechts weinig Harlingers de Friese taal spreken en het weinig wordt onderwezen op Harlinger scholen. Als verklaring wordt gegeven dat Harlingen lange tijd afhankelijk was van de handel en zich daarom meer op Holland oriënteerde. Eerder hadden Harlingers het gevoel dat de provincie weinig voor hen deed, Franeker kreeg een universiteit en Leeuwarden genoot als hoofdstad veel privileges. Het feit dat gemeentelijke herindelingen in Friesland weinig voor Harlingen als gemeente opleverden heeft ook enigszins kwaad bloed gezet.[bron?] Niet te vergeten dat Harlingen ooit, vergeleken met de rest van Friesland, een grote handelsstad was. Enkele Friezen nemen het gebrek aan Fries nationalisme en taal onder de Harlingers kwalijk.[bron?] De Fryske Nasjonale Partij heeft nog nooit meegedaan aan de gemeenteraadsverkiezingen in de stad.

Bijnamen

bewerken

De bijnamen van Harlingers zijn "Tobbedansers" en "Ouwe seunen".

  • De eerste bijnaam is te danken aan de productie van Harlinger bont. Deze kledingstof werd gemaakt van wol. Toen veel doopsgezinde Vlamingen vluchtten naar Nederland, belandden er relatief veel in Harlingen. Zij namen de gewoonte van tobbedansen mee: om de wol schoon te maken werd het in grote tobbes met water al trappelend en blootsvoets gereinigd. Vandaar de naam "Tobbedansers". Hieraan heeft ook het onderdeel "Tobbedansen" van het TROS-programma "Te land, ter zee en in de lucht", dat hier voor het eerst werd opgenomen, zijn naam te danken.
  • Harlingers spreken een ieder aan met het woord "seun" (vrij vertaald 'zoon'). "Ouwe seun" is de aanspreekvorm voor geboren Harlingers. Vandaar dat Harlingers in Friesland ook bekendstaan als ouwe seunen.

Taal en dialect

bewerken

Het Fries wordt op de Harlinger scholen onderwezen (zij het op beperkt niveau), maar weinig gesproken. Het Harlingers wordt meer gesproken, maar over het algemeen blijft de Nederlandse taal het meest gebruikt. In de gemeentelijke dorpen Midlum en Wijnaldum wordt het Fries wel gesproken. De vaarten en kanalen rond Harlingen hebben ook Nederlandse namen en geen Friese. Binnen de Vereniging Oud Harlingen ressorteert de taalgroep "Se Suuden en Se Wuuden" met als doel het vastleggen van de Harlinger taal in woord en geschrift.

Wijken

bewerken

Harlingen kent de volgende wijken:

  • Oosterpark
  • Schepenwijk
  • De Schil (hofjes om Schepenwijk)
  • Harlinger Havenkwartier
  • Noorderkwartier
  • Binnenstad
  • Groot Ropens
  • Trebolbuurt (vh. Achter de Skouburg)
  • Bynia State
  • Het Rooie dorp
  • Plan Almenum
  • De Spiker
  • Plan Ludinga
  • Plan Zuid
  • Koningsbuurt

Infrastructuur

bewerken
 
Station Harlingen Haven
 
Keersluis en controlepost van de Havendienst (2012)
 
Veerterminal Harlingen van Rederij Doeksen in 2018

De N31 is de belangrijkste ontsluitingsweg. Deze weg sluit op ongeveer 8 kilometer ten zuiden van Harlingen aan op de Afsluitdijk die sinds 1932 een directe route over land vormt tussen Friesland en Noord-Holland. Ten noordoosten van Harlingen gaat de weg over in de A31 richting Leeuwarden. De N31 liep tot eind 2017 verhoogd op een talud door de stad. In 2014 is er een project gestart om de weg dubbelbaans en verdiept aan te leggen. Op 11 december 2017 is de weg officieel geopend.[12] De overige werkzaamheden zijn in het daaropvolgende half jaar voltooid. Voor de scheepvaart is het Van Harinxmakanaal met de Tsjerk Hiddessluizen de verbinding naar Leeuwarden.

Haven

bewerken

Vanuit de haven van Harlingen worden diverse vrachtroutes onderhouden, zoals naar Scandinavië. De meeste coasters die naar Harlingen komen, komen om zout te laden bij de zoutfabriek. Naast de Harlinger schepen ligt in de Vissershaven ook een grote Urker vloot. In Harlingen liggen veel zeilende charterschepen, ook wel de bruine vloot genoemd. Dit soort schepen vaart met groepen langs de Waddeneilanden, maar varen vanuit Harlingen.

De huidige havens zijn: Noorderhaven, Zuiderhaven, de Oude Buitenhaven, het Dok (v/h Willemshaven), de Nieuwe Willemshaven, de Vluchthaven, de Industriehaven, de Nieuwe Industriehaven, de Nieuwe Vissershaven en Haven Oostpoort.

Veerdiensten

bewerken

Veerdiensten vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling worden uitgevoerd door Rederij Doeksen en Rederij Wadden Transport.

  • Harlingen-Terschelling, 2 uur; sneldienst 45 minuten*
  • Harlingen-Vlieland, 1 uur en 30 minuten; sneldienst 45 minuten*
*als de sneldienst niet rechtstreeks gaat duurt de overtocht 35 minuten langer.

Openbaar vervoer

bewerken

Harlingen is met het openbaar vervoer te bereiken. Zowel met de trein als bus. De treinverbinding en het busvervoer worden geëxploiteerd door Arriva. De treinverbinding naar Franeker, Dronrijp, Deinum en Leeuwarden. De treinen die op dit traject rijdt is de Stadler GTW, door Arriva Spurt genoemd, en de Arriva WINK. Er zijn twee treinstations in Harlingen:

Van en naar Harlingen gaan de volgende buslijnen (bijgewerkt: 5 mei 2023):

Arriva exploiteert sinds 9 december 2012 het busvervoer in Harlingen (na 6 jaar afwezigheid) en rijdt met VDL Citea 12 meter en VDL Ambassador 10,6 meter bussen. In de beginperiode reden er oudere bussen vanwege materieeltekort, waaronder het type Wright Commander.

Kunst en cultuur

bewerken

Musea

bewerken

Verenigingen en stichtingen

bewerken

Muziek

bewerken

In Harlingen waren/zijn de volgende artiesten/gezelschappen:

Het eendaagse popmuziekfestival Orangepop vond vanaf 1982 jaarlijks op koninginnedag plaats in het cultureel centrum Trebol. Hier traden bands op uit Harlingen en uit de rest van de provincie. De organisatie was in handen van Siebo Homminga, eigenaar van de plaatselijke muziekwinkel Hompy. Op de eerste editie in 1982, toen nog Koninginnerockfestival geheten, speelden de bands The Zoot, Choice en Ultra Jectum. Overige Harlinger bands waren onder meer: Shabby BC, Paperclip, Vandittum, Muzzy Gang (1984), The Ritz, The Sultans, Darktober, Appie en de Rammers (1986), New Muzzy Gang (1988).

Het Waddensea Jazzfestival vond vanaf 1984 jaarlijks plaats. Het festival heeft 17 jaar bestaan. Traditiegetrouw vonden er ook muziekoptredens in de stad plaats tijdens de Harlinger Visserijdagen.

Sport

bewerken

Voetbal

bewerken

In Harlingen zijn twee amateurvoetbalverenigingen:

Vroeger waren er nog de katholieke voetbalvereniging Robur en VV harlingen die in 2014 samen gingen en werden FC Harlingen.[(sinds) wanneer?]

Watersporten

bewerken

Zwemmen

bewerken

In Harlingen is het instructiezwembad Het Derde Haad. In 1968 kwam er het Instructiebad aan de Kimswerderweg en van 1980 tot 1995 was er het openluchtzwembad De Koemen. Het zeezwembad De Stenen Man lag aan de Westerzeedijk.

Sinds 1948 bestaat de Zwemvereniging De Vikings in Harlingen, waar het wedstrijdzwemmen op nationaal niveau wordt beoefend. De zwemvereniging maakt gebruik van het instructiezwembad Het Derde Haad.

Jaarlijks vindt in de twee-kilometerlange zeezwemtocht plaats in eind augustus/begin september. Dan wordt om de Zuiderpier heen gezwommen.

Tall Ships' Races

bewerken
 
Tall Ship Races 2014

Harlingen was in 2014 starthaven van de Tall Ships' Races. Het evenement trok naar schatting zo'n 150.000 bezoekers aan verspreid over de hele periode van het evenement.[bron?] In augustus 2018 was Harlingen de finishplaats van de laatste etappe van de Tall Ships' Races. Opvallend aan deze editie was dat de Russische tall ships Sedov en Kruzenstern niet naar Harlingen kwamen, mogelijk wegens angst voor schuldeisers.[14] In 2022 vond weer een Tall Ships' Races plaats in Harlingen.

HT-race

bewerken

De HT Sloepenrace (HT-race) is een sloeproeirace over de Waddenzee tussen Harlingen en Terschelling. De race vindt jaarlijks plaats op de vrijdag na Hemelvaart.

Sloepenrace

bewerken

In de Zuidwestersingel is jaarlijks de Harlinger Sloepenrace. Deze vindt jaarlijks plaats in april.

Overige sporten

bewerken

Bezienswaardigheden

bewerken
 
Havenmantsje, voormalig kantongerecht
 
Stenen Man
 
De Walvis, fontein 11Fountains, bij de Zuiderpier in de Nieuwe Willemshaven.

Een deel van de verdedigingswerken is nog steeds te zien in het centrum van de stad. Ook de oorspronkelijke grachtengordels zijn nog grotendeels terug te vinden, net als de pakhuizen en de in Hollandse stijl gebouwde huizen. Enkele voormalige pakhuizen zijn: Brittania, De Blauwe Hand, De Hamer, Java en Sumatra. In de stad bevinden zich nog vele steegjes die de verbinding vormen tussen de grachten. Op de smalle straatgedeeltes vond vroeger de handel plaats in de vele goederen die over water werden aangevoerd. In enkele steegjes is die straatfunctie nog herkenbaar.

  Lijst van bruggen in Harlingen

Monumenten

bewerken

Een deel van Harlingen is een beschermd stadsgezicht met uitbreiding, een van de beschermde stads- en dorpsgezichten in Friesland.

  Lijst van rijksmonumenten in Harlingen
  Lijst van gemeentelijke monumenten in Harlingen

Beelden en gevelstenen

bewerken
  Lijst van beelden in Harlingen

Veel van de in Hollandse stijl gebouwde huizen met hun opvallende gevels hebben een gevelsteen die aan een huis een eigen merkteken geeft. Dit is een overblijfsel uit de tijd dat huisnummers nog niet werden gebruikt. Ze zijn vaak op een opvallende plaats aangebracht, soms als ornament. Veel gevelstenen in de stad zijn gerestaureerd en laten de geschiedenis van het huis zien, door bijvoorbeeld welk beroep in het huis is uitgeoefend.

  • Noorderhaven 31 - gedenksteen die aangeeft hoe hoog het zeewater kwam tijdens overstromingen in 1776 en 1825.
  • Noorderhaven 74 - idem.
  • Voorstraat 5 - huis van een timmerman afgebeeld met een mand gereedschap.
  • Kleine Bredeplaats 12 - afbeelding van vermoedelijk een herberg. Ook heeft de gevel stenen met wapenschilden waarop het jaartal 1667 en de initialen van het echtpaar Bernardus Dreijer en Alida van der Geest, die eind achttiende eeuw in het pand woonden.
  • Hofstraat 34 - eerste steen.
  • Kerkpad 30 - gedenksteen uit 1763 van de Nederlands Hervormde diaconie.
  • Lanen 28 - gevelsteen uit 1596, afgebeeld De Gouden Engel op het oudste stenen woonhuis van Harlingen en in gebruik door de vrijmetselaarsloge. Op monumentendag is het gebouw ter bezichtiging geopend.
  • Lanen 18 - De vergulde lelie uit 1651, Het pand werd in 1651 benoemd als “De vergulde lelie” en zodoende heeft Frank van der Zee deze lelie uitgesneden welke is geschilderd en verguld door Klaas Posthuma van Atelier Acanthus.

Recreatie en evenementen

bewerken
 
Waddenpaviljoen

De stad is in trek bij toeristen uit eigen land en uit Duitsland, België en in toenemende mate ook uit Engeland.[bron?]

Natuur

bewerken

Evenementen en festivals

bewerken

Onderwijs

bewerken

Basisonderwijs

bewerken
  • Openbare Basisschool Het Noorderlicht, samenvoeging van de openbare basisscholen Jan Lighthart en Prof. Kohnstamm)
  • Openbare Basisschool 't Wad
  • R.K. Basisschool Sint Michaël, aan de Lanen
  • Protestants-Christelijke Basisschool Prins Johan Friso
  • Protestants-Christelijke Basisschool Het Baken (Samenvoeging van de basisscholen Prins Willem Alexander en Prins Constantijn Christof Basisschool)

Voorheen waren er de protestantse basisscholen Prinses/Koningin Julianaschool, aan de Rozengracht, de Schefferschool en Christelijke basisschool De Diamant.[(sinds) wanneer?]

Voortgezet onderwijs

bewerken

Voorheen was er de christelijke mavo De Klokslag.[(sinds) wanneer?]

Religie

bewerken

Kerkgebouwen

Zorg

bewerken
 
MCL Harlingen

Media

bewerken

Economie

bewerken

Bekende Harlingers

bewerken
  Lijst van Harlingers

Naamgenoot

bewerken
bewerken

Afbeeldingen

bewerken

Literatuur

bewerken
  • Loomeijer, F.J., Harlingen als thuishaven in Het Peperhuis 1986, pag. 32 t/m 42 en 54
  • Egge Knol, Koos de Vries en Koen van den Driesche, Griend - Verslag van een bezoek op 18 februari 2016
    (schrijvers van resp. 'Verdronken Geschiedenis/Groninger Museum', Verdronken Geschiedenis/Medusa Explorations BV. en Kenniscentrum Landschap Rijksuniversiteit Groningen.
  • Millis, Sander, Atlantis in Nederland? Over de lokalisering van de stad Griend p. 3 (Academia 2019)
  • Schroor, Meindert, Harlingen, geschiedenis van de Friese havenstad ((Leeuwarden 2015)

Referenties

bewerken
  1. ↑ a b c d e f Tabel: Bevolking; maandcijfers per gemeente en overige regionale indelingen, 1 januari 2023, Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen
  2. ↑ Schroor pp. 26-30
  3. ↑ Dokkum, Bolsward, Leeuwarden en Staveren hebben in de 11e eeuw munten geslagen met hun naam erop, wat duidt op een belangrijke economische ontwikkeling. Schroor stelde vast dat er in de jaren 1228-1234 ‘te weinig fundament is om het Harlingen van die jaren als een stedelijke nederzetting te typeren.’(p. 30) Zie ook Schroor pp. 36-38 over Stedelijke aspiratties.
  4. ↑ Knol e.a., Inleiding
  5. ↑ Millis p. 3
  6. ↑ Woltjer, dr. J.J., Friesland in hervormingstijd (Leiden 1962) o.a. p. 237: men verkoos tenslotte de georganiseerde afpersing door de kolonel boven de ongeorganiseerde door zijn troepen
  7. ↑ Nieuwe kijk op Caspars dijk (pdf) pp. 53-67. Gearchiveerd op 29 november 2022.
  8. ↑ Topotijdreis De Pollendam is voor het eerst te zien op de kaart van 1875. Gearchiveerd op 12 juli 2023.
  9. ↑ Vaarroute 5.3 Harlingen – Noordzee;Varen doe je samen website, geraadpleegd 29 april 2021. Gearchiveerd op 29 april 2021.
  10. ↑ Willem van Oranje bepaalde dat de stad voor onderhoud zeewerken, pieren en sluizen jaarlijks 3000 gulden zou ontvangen uit de provinciale domeinen. (Daarvoor werd dat betaald uit de koninklijke domeinen, beide belastingen werden door de bevolking betaald.) Schroor p. 89.
  11. ↑ Harlinger Courant d.d. 22 september 1950
  12. ↑ https://web.archive.org/web/20181002180645/http://www.n31harlingen.nl/nieuws/389/n31-harlingen-officieel-geopend/
  13. ↑ Harlinger collectie aardewerk geveild, Leeuwarder Courant, Gitte Brugman, 1 april 2016 08:51. Geraadpleegd 4 november 2020.
  14. ↑ https://www.lc.nl/friesland/Russische-tallships-mijden-Harlingen-vanwege-schuldeisers-23425944.html
Zie de categorie Harlingen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Harlingen_(stad)&oldid=67842792"