Limon
Ti limon (Citrus x limon) ket maysa a bassit kankanayon a berde a mula a patneng iti Asia, ken ti immitlog a duyaw a prutasna. Ti prutas ket inus-usar para iti panagluto ken dagiti pay saan a panggep ti pangluto iti amin a sangalubongan, naipangpangruna ti tubbogna, ngen ti lasagna ken ti ukisna (nanam) ket inus-usar pay iti panagluto ken panagiyurno. Ti tubbog ti limon ket agarup a 5% aginggana ti 6% a sitriko asido, a mangited ti limon iti naalsen a nanamna. Ti naisangayan a naalsem a nanam ti limon ket mangaramid daytoy a nangruna limug kadagiti mainum ken makmakan a kas ti limonada.
| Limon | |
|---|---|
| |
| Ti mula a limon nga addaan kadagiti bunga ken sabong. | |
| |
Taksonomia 
| |
| Pagarian: | Plantae |
| Klado: | Tracheophytes |
| Klado: | Angiospermae |
| Klado: | Eudicotidae |
| Klado: | Rosids |
| Urnos: | Sapindales |
| Pamilia: | Rutaceae |
| Henero: | Citrus |
| Sebbangan: | C. limon
|
| Dua a nagan | |
| Citrus limon | |
| Kapada a nagan[1] | |
|
Listaan
| |
Pakasaritaan
urnosenMisterio ti taudan ti limon, uray no naipagpagarup a dagiti limon ket immunada a naimula idiay Akin-abagatan nga India, akin-amianan a Burma, ken Tsina.[2][3] Ti panagadal ti henetiko a taudan ti limon ket naireporta a daytoy ket hibrido a baetan ti naalsem a narangha ken citron.[4]
Dagiti limon ket ammo babaen dagiti Hudio iti Herusalem, nga isuda segun ken ni Josefo, ket binatbatuda ti nagkamkamali a padi idi las-ud ti piesta idi tawtawen ti 90 BC,[5] urayno ti Hudio a tradision ket mangtalinaay a daytoy ket naaramid nga inusar dagiti citron, a saan a dagiti limon.[6] Simrekkda idiay Europa idiay asideg ti akin-abagatn nga Italia iti saan a naladladaw ngem umuna a siglo AD, idi las-ud ti panawen ti Taga-ugma a Roma. Nupay kasta, dagitoy ket san nga adu a naimuymuyongan. Naipayammo kalpasanna daytoy idiay Persia ken kalpasanna idiay Irak ken Ehipto idi agarup a 700 AD. Ti limon ket immuna a nairehistro iti literatura iti maysa a maika-10 a siglo a treatado ti Arabiko iti panagtaltalon, ken inus-usar pay idi a kas maysa nga ornamental a mula kadagiti nasapa nga Islamiko a hardin.[2][3] Daytoy ket adu a naiwarwaras iti amina nga Arabiko alubong ken ti rehion ti Mediteraneo idi baetan ti 1000 ken 1150.
Ti immuna nga adu a pannakaimulmula dagiti limon idiay Europa ket nangrugi idiay Genoa idi tengnga ti maika-15 a siglo.[3] Kalpasan daytoy ti limon ket naipayammo idiay Kaamerikaan idi 1493 idi ni Christopher Columbus ket nangiyeg kadagiti bukel ti limon idiay Hispaniola kadagiti panagbanbaniagana. Ti Kastila a panagrukma iti amin a Baro a Lubong ket nangtulong ti pannakaiwarwaras dagiti bukel ti limon. Daytoy ket nangruna nga inus-usar a kas ornamental a mula ken para iti medisina.[3] Idi maika-19 a siglo, dagiti limon ket kaaduanen a naimulmula idiay Florida ken California.[7]
Idi 1747, dagiti eksperimento ni James Lind kadagiti marino a nagsagsagaba iti eskorbuto ket nairamraman ti panagnayon ti tubbog ti limon kadagiti kankanenda, urayno ti bitamina C ket saan pay idi ng ammo.[8][9]
Ti taudan ti balikas a limon ket mabalin a ti Tengnga a Daya. Ti maysa kadagiti kasapaan a pannakaibagbaga ti "limon" ket nagparang iti maysa a dokumento idi 1420–1421. Ti balikas ket naala manipud iti Duog a Pranses ti limon, isu a ti Italiano ket limone, manipud iti Arabiko ti laymūn wenno līmūn ليمون, ken manipud iti Persiano ti līmūn لیمو, ti sapasap a termino ti citrus a prutas, a kapadpada daytoy ti Sanskrio ti निम्ब (nimbū, “dalayap”).[10]
Dagiti nagibasaran
urnosen- ^ "The Plant List:Citrus limon (L.) Osbeck". Royal Botanic Gardens Kew and Missouri Botanic Garden. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2020-11-17. Naala idi Pebrero 20, 2017.
- ^ a b Wright, A. Clifford. "Pakasaritaan ti Limonada". CliffordAWright.com.
- ^ a b c d "Dagiti taudan". limmi.it. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-05-07. Naala idi 2013-06-14.
- ^ Gulsen, O.; M. L. Roose (2001). "Dagiti limon: Dibersidad ken Pannakaikabagian kadagiti Napili a Henero a Kita ti Citrus a kas Narukod kadagiti marka ti Nuklear a Henoma". Warnakan ti Amerikano a Kagimongan ti Hortikultural a Siensia. 126: 309–317.
- ^ Ni Robin Lane Fox, The Unauthorized Version, 1992:116.
- ^ Talmud Bavli Sukkah 48b
- ^ Julia F. Morton (1987). "Dagiti prutas dagiti napudot a klima". Unibersidad ti Purdue. pp. 160–168.
- ^ "Kaso 3: Medisina ti Marina: Ti Panangilaban ti Eskorbuto=". Kolehio ti Ari idiay Londres. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-10-16. Naala idi 2013-06-14.
- ^ James Lind (1757). Ti treatado iti eskorbuto. Maikadua nga edision. Londres: A. Millar.
- ^ Douglas Harper. "Online a Diksionario ti Etimolohia".
Dagiti akinruar a silpo
urnosen
Dagiti midia a mainaig iti Limon iti Wikimedia Commons
Dagiti datos a mainaig iti Citrus × limon iti Wikispecies