Aragón

	Aragón; Aragó
	Comunidat autonoma d'Espanya
Bandera	Escudo
	Himno: Himno d'Aragón
Entidat; • Estau	Comunidat autonoma; Espanya
Capital	Zaragoza
Subdivisions	3 provincias; 33 comarcas
Idioma oficial ; • Luenga propia	Castellano ; Aragonés y Catalán
Superficie; • Total	Pos. 4 de 19; 47 719 km²
Población; • Total (2019); • Densidat	Pos. 11 de 19; 1 324 397 hab. ; 28,17 hab/km²
‎Chentilicio	Aragonés/a
ISO 3166-2	ES-AR
President	Jorge Azcón
Estatuto d'autonomía	18 d'abril de 2007
Fiesta nacional	23 d'abril; (Día d'Aragón)
	;
	Pachina web oficial

Iste articlo tracta sobre a Comunidat Autonoma d'Aragón. Pa atros emplegos se veiga Aragón (desambigación).

Aragón ye un país situau en lo norte d'a Peninsula Iberica y que comprende o trampo central d'a val d'Ebro. O suyo territorio ye lo de l'antigo Reino d'Aragón, que fue acotolau en 1707 con os Decretos de Nueva Planta. Actualment fa parti d'o Estau Espanyol como Comunidat Autonoma, seguntes o suyo Estatuto d'Autonomía (Lei Organica d'o Estau Espanyol), que li atorga o caracter de "nacionalidat".

Culturalment a cuenca d'Ebro, mesmo antes d'existir Aragón, ye una zona de trobada y crucillada d'hombres y elementos culturals d'a Meseta, Levant y Sud de Francia. Oficialment, muga con as comunidaz autonomas de Castiella-La Mancha, Castiella y Leyón, Catalunya, La Rioja, Navarra y Comunidat Valenciana y tamién con l'estau de Francia.

O Reino d'Aragón con o Condau de Barcelona (Catalunya) formoron a Corona d'Aragón en o sieglo XII, encara asinas continó estando independient conservando totas as suyas institucions, fueros y dreitos dica a Guerra de Succesión Espanyola en o sieglo XVIII. Dende 1978 ye una comunidat autonoma espanyola, composada por as provincias de Uesca, Teruel y Zaragoza, y que s'articula en 33 comarcas. A suya capital ye a ciudat de Zaragoza.

Dende o 10 d'agosto de 2023, Jorge Azcón ye o president d'a Deputación Cheneral d'Aragón.^[2]

En Aragón se charran actualment tres idiomas, d'os cuals nomás que aragonés y catalán son luengas propias:

L'aragonés se charra en o norte d'a comunidat autonoma. En o pasau se fablaba tamién en lo centro y lo sud d'Aragón.
O castellano ye a luenga oficial, y se charra en tot o territorio aragonés mezclau con rasgos mesmos. A mayoría d'istos rasgos son repuis de l'aragonés, que se'n fuoron perdendo de manera progresiva dende o sieglo XV por l'espardidura d'o castellano.
O catalán se charra en as comarcas orientals d'Aragón.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cheografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O relieu ye de gran simplicidat: os Pireneus y o sistema Iberico enmarcan a depresión d'Ebro. Os estremos cheograficos d'Aragón son Zuriza (Ansó, Chacetania) a o norte; La Cervera (Abechuela, Gúdar-Chabalambre) a lo sud; Sopeira (Ribagorza) a l'este; y Granja de Sant Pedro (Mont-reyal de Fariza, Comunidat de Calatayú) a l'ueste.

O río Ebro escana las auguas d'os ríos y ibons d'Aragón, que como o Millars y o Turia desembocan en a Mar Mediterrania.

O clima d'ista comunidat ye mediterranio-continental. Ye un clima seco, con plevidas irregulars, cerenyos cambeos termicos y intensos aires.

A vechetación sigue as oscilacions d'o relieu y d'o clima. Bosques borials y dominio floral mediterranio.

Aragón tien una superficie de 47.645 km².

Seguntes o censo de 1991, bi heba una población d'1.178.000 habitants, ye decir un 2,95% d'a población d'o Estau espanyol y una densidat de 25,2 habitants/km². En 2003 a cifra augmentó dica os 1.217.514 habitants.

O chentilicio ye aragonés.

Comarcas

Ta más detalles, veyer l'articlo Comarcas d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Aragón ye dividiu en 33 comarcas:

Comarcas d'Aragón.

No.	Nombre	Capital	Provincia
1	Chacetania	Chaca	Uesca, Zaragoza
2	Alto Galligo	Samianigo	Uesca
3	Sobrarbe	Boltanya y L'Aínsa	Uesca
4	Ribagorza	Graus y Benabarri	Uesca
5	Cinco Villas	Exeya d'os Caballers	Zaragoza
6	Plana de Uesca	Uesca	Uesca, Zaragoza
7	Semontano de Balbastro	Balbastro	Uesca
8	Cinca Meya	Monzón	Uesca
9	Litera	Tamarit y Binéfar	Uesca
10	Cinca Baixa	Fraga	Uesca, Zaragoza
11	Monegros	Sarinyena	Uesca, Zaragoza
12	Tarazona y Moncayo	Tarazona	Zaragoza
13	Campo de Borcha	Borcha	Zaragoza
14	Aranda	Illueca	Zaragoza
15	Ribera Alta d'Ebro	Alagón	Zaragoza
16	Val de Xalón	L'Almunia de Donya Godina	Zaragoza
17	Zaragoza	Zaragoza	Zaragoza
18	Ribera Baixa d'Ebro	Quinto	Zaragoza
19	Baixo Aragón-Casp	Casp	Zaragoza
20	Comunidat de Calatayú	Calatayú	Zaragoza
21	Campo de Carinyena	Carinyena	Zaragoza
22	Campo de Belchit	Belchit	Zaragoza
23	Martín Baixo	Íxar	Teruel
24	Campo de Daroca	Daroca	Zaragoza
25	Xiloca	Calamocha y Mont-reyal	Teruel
26	Cuencas Meneras	Montalbán y Utriellas	Teruel
27	Andorra-Sierra d'Arcos	Andorra	Teruel
28	Baixo Aragón	Alcanyiz	Teruel
29	Comunidat de Teruel	Teruel	Teruel
30	Mayestrato	Cantaviella	Teruel
31	Sierra d'Albarracín	Albarracín	Teruel
32	Gúdar-Chabalambre	Mora de Rubielos	Teruel
33	Matarranya	Valderrobres y Calaceit	Teruel

Demografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Demografía d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Densidat d'as comarcas A comarca que tien mas población y densidat de población ye a comarca de Zaragoza amás d'a suya aria metropolitana. En a resta d'as provincias, a mayor densidat de población no se troba en as capitals: en a provincia de Uesca ye a Cinca Meya, con una densidat de población de 41 hab/km² y en a provincia de Teruel ye o Baixo Aragón, con una densidat de población de 23 hab/km².

Poblacion relativa d'Aragon en 2006.

Economía

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O Producto Interior Bruto (PIB) d'Aragón ye o 3 u 4% d'o PIB d'o total d'Espanya. L'interpresa Opel tien una planta amán d'a ciudat de Zaragoza.

Politica

Ta más detalles, veyer l'articlo Politica d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A norma lechislativa de funcionamiento d'Aragón ye definida en o suyo Estatuto d'Autonomía, de 1982, que definix as suyas institucions de gubierno. O Parlamento d'Aragón se diz Corz d'Aragón.

Cultura

Ta más detalles, veyer l'articlo Cultura d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Una ixota aragonesa.

D'alcuerdo con Julio Caro Baroja en Aragón bi ha dos zonas culturals prencipals: L'Alto Aragón con cultura pirenenca y a Ribera d'Ebro y ríos grans con una cultura mediterrania asociada a una agricultura de regano. En esta zaguera bi ha clara influencia mudéchar, en bels lugars, o traxe tipico se composa d'un panyuelo nugau en la cabeza, calzons ubiertos, una manta a modo de faixa en a cintura y alpargatas ta os hombres. As mullers levan sayas amplas, un chustillo, calzón, calzas chupidas, toquiella, debantal y alpargatas.

O baile y canto popular ye a ixota aragonesa, que ye muit rasmiuda y goyosa. Se baila con muito movimiento y grans blincos. O canto gosa estar de ritmo malinconico con una nota a ormino socardona. Antes de cheneralizar-se a ixota o mas caracteristico yera o dance aragonés. En bels lugars bi ha representacions de danzas con tochos y espadas, con alusions a luitas entre moros y cristianos.

Tamién remane musica tipica aragonesa, que emplega instrumentos como o salterio (chicotén) y l'acordión. Entre los instrumentos de viento en a mas gran parte d'o territorio s'emplega a donzaina, pero en los Pireneus centrals bi ha una zona a on que ye caracteristico o chiflo y en Sobrarbe y Monegros a gaita aragonesa u gaita de boto.

Gastronomía

Ta más detalles, veyer l'articlo Gastronomía d'Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

D'Aragón son famosas as mollas a la pastora, o ternasco rustiu, os pernils de Teruel, a borraina, o cardo, os vin d'as suyas distintas Denominacions d'Orichen (Semontano, Campo de Borcha, Carinyena, Calatayut), a carne a la pastora, o pirín a lo chilindrón, as almendras, o ternasco d'Aragón, l'aceite d'o Baixo Aragón, a miel, os prescos de Calanda, as chiretas (de Sobrarbe), a longaniza de Graus, etcetra.

En o norte d'Aragón se charra l'idioma aragonés y en a parti mas oriental, mugant con Catalunya, o catalán.

Aragoneses destacaus

Categoría principal: Aragoneses.

Os cantautors aragoneses José Antonio Labordeta, Joaquín Carbonell y Eduardo Paz en Uesca.

Se veiga tamién

Estatuto d'Autonomía d'Aragón (1982).
Lista de ciudaz d'Aragón.
Listas de municipios d'Aragón por provincias.

Referencias

↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
↑ ^2,0 ^2,1 (es) Jorge Alonso: Jorge Azcón, nuevo presidente de Aragón, en Heraldo de Aragón, 10 d'agosto de 2023.

Vinclos externos

Portal:Aragón