Korsmos

Korsmos is ’n simbiotiese organisme wat ontstaan uit ’n bakterie of alg en nog een of meer fotosintetiese organismes. Al die elemente bestaan dus saam in ’n wedersyds voordelige verhouding. Die hele saamgestelde lewensvorm het eienskappe wat verskil van die eienskappe van die afsonderlike elemente. Korsmos kom in baie kleure, groottes en vorms voor. Die eienskappe is ietwat plantagtig, maar korsmos is nie plante nie. Hulle kan lyk soos ’n klein, blaarlose, vertakkende struik (frutikose); asof dit blare het (foliose); of soos ’n verfkors op ’n oppervlak (krustose), of dit kan ’n ander groeivorm hê. ’n Makrokorsmos is óf bos- óf blaaragtig. Die ander word mikrokorsmos genoem. Hier verwys "makro" en "mikro" nie na die grootte nie, maar na die groeivorm.

’n Boomstam oortrek van verskillende soorte korsmos

Korsmos op ’n baksteenmuur

Korsmos kan soos mos lyk en name hê wat op "mos" eindig, soos Yslandse mos, maar dit kan misleidend wees omdat korsmos nie ’n mos is nie en ook nie verwant is aan mos of enige ander plant nie. Korsmos is nie parasiete op die plante waarop hulle groei nie, maar vervaardig hul eie voedsel van sonlig, lug, water en minerale in hul omgewing.

Korsmosse (Lichenes) is nie selfstandige organismes nie, maar die kleurryke resultaat van ʼn verreikende simbiose tussen ʼn swam en 'n alg. Dit skei sure al wat selfs die onvrugbaarste grond aantas om sodoende voedingstowwe daaruit te verkry. Daarom kan korsmosse op plekke groei waar geen ander organisme hom kan verlig nie. Die meeste spesies is baie gevoelig vir lugbesoedeling.

Bou

Korsmosse (klas Lichenes) is saamgestelde organismes wat ontstaan uit die simbiose tussen ʼn swam en 'n alg. Die swamagtige komponent (mikobiont) behoort byna altyd tot die askusswamme, afgesien van 'n paar tropiese Basidiomycetes-spesies. Die tweede komponent (fikobiont) is gewoonlik 'n eensellige blou of groen alg. Wanneer 'n stukkie korsmos onder die mikroskoop bestudeer word, is die saamgestelde bou (heteromeriese bou) opvallend.

Die swam vorm aan die bo- en onderkant ʼn kors bestaande uit baie digte, inmekaargestrengelde drade. Daartussen lê 'n murglaag (medulla) van los, swamagtige drade. Die swamselle lê in die murglaag, vlak onder die boonste korslaag. By sommige spesies lê die swamselle soos die swamdrade oor die hele weefsel versprei (homoiomeriese bou). Na gelang van die uiterlike vorm word daar tussen kors-, blaar- en struikvormige spesies onderskei.

Die weefsel van die korsvormige spesies lê in 'n dun laag op of in die grond. Soms steek net die vrugsteeltjie bokant die grond uit. Tot hierdie groep behoort onder meer die genera Lecanora, Lecidea en Graphis. Laasgenoemde genus kry sy naam van die vrugliggaampies wat soos Arabiese letters lyk. Die blaarvormige spesies besit hegorgane waarmee die weefsel aan die grand vasgeheg word.

In Suid-Afrika en Europa kom onder meer skildmosse (genus Parmalia), leermosse (genus Paltigera) en muurkorsmosse (Xanthoria parietina) voor. Die longkruid (Lobaria pulmonaria) kom byna nie meer in die Benelux-lande voor nie. Struikvormige korsmosse is slegs met hul basis aan die grond vas. Die res van die weefsel kan of orent (rendiermos), of hangend (baardmos, Usnea barbata) wees. Van al drie die groepe kom daar natuurlik ook tussenvorme voor. So is die bekerkorsmos en die heidestertjie (albei van die genus Cladonia) aanvanklik blaarvormig, maar hulle vorm later vertakte dele (podetia) met vrugliggame.

Groei en lewenswyse

Korsmosse groei maar 'n paar millimeters per jaar en dan ook net aan die rande. Die ouer weefsel in die middel sterf af, en die lewensduur van ʼn korsmos is dus in beginsel onbeperk. Korsmosse waarvan die groeisnelheid bepaal is, moet na berekening 'n paar duisend jaar oud wees. Ander spesies het wel ʼn beperkte groeitydperk. Sodra ʼn bepaalde vorm bereik is, word talle voortplantingsfragmente gevorm en stert die res van die weefsel af.

Bykomend tot hierdie fragmentasie van die tallus (plantliggaam) kan vermeerdering ook plaasvind via sogenaamde sporidia: eenhede bestaande uit een of 'n paar algselle wat deur swamdrade omring is en maklik versprei word. Hulle ontwikkel later tot nuwe korsmosse. Die algkomponent, wat chlorofil besit, vorm uit koolsuur en water suiker en ander organiese stowwe, wat as voedsel dien. Omgekeerd ontvang die alg van die swam soute, water en - as dit donker is en die alg nie tot fotosintese in staat is koolhidrate en groeistowwe.

Daarnaas word die alg ook deur die swam teen uitdroging beskerm. Dit is nog steeds nie heeltemal duidelik watter van die twee organismes uit hierdie saamleefproses die meeste voordeel trek nie. Wat opmerklik is, is dat as beide komponente op 'n ryk voedingsbron gekweek word, hulle apart ontwikkel. As hulle egter op ʼn arm voedingsbron gekweek word, vind simbiose tussen die twee onmiddellik plaas. Die uiterlike omstandighede bepaal waarskynlik watter organisme op 'n bepaalde oomblik die voordeel geniet. ʼn Swam se voorkeur vir 'n bepaalde wier is nie altyd duidelik nie; by party korsmosse leef dieselfde swam met sowel 'n groen as 'n blou alg saam. Ook kan twee soorte swamme met een alg verbind wees. Daar word dan van dubbel-korsmosse gepraat.

Ligeensure

Korsmosse word nie net aan die hand van swam- en algspesies geklassifiseer nie, maar ook ten opsigte van die groot hoeveelheid sure wat in die weefsel van die korsmosse geproduseer word. Hierdie ligeensure verskil veral ten opsigte van chemiese samestelling by die onderskeie soorte en word vermoedelik deur die swam gevorm. Danksy hierdie sure (dit tas selfs die hardste rotse aan) en hul weerstand teen uitdroging, kom korsmosse selfs in die onherbergsaamste streke voor.

Korsmosse pas goed in sowel woestyne, hoë berge en poolgebiede as in die trope aan, maar dit is baie gevoelig vir lugbesoedeling. In die geïndustrialiseerde lande het korsmosse as gevolg hiervan feitlik heeltemal uitgesterf. As hierdie streke volgens die plantegroei aangedui word, word van epifitiese woestyne gepraat. Ondanks hul betreklik klein afmetinge speel korsmosse ʼn belangrike rol; die rendiermos (Cladonia rangiferina) vorm in die poolstreke die belangrikste voedsel vir rendiere.

In die Alpe is yslandmos (Centraria islandica) baie algemeen en 'n gesogte plant by kruieversamelaars. Tee wat hiervan gemaak word, bring glo verligting by verkoues en maak slym in die bors los. Volgens oorlewering het korsmos ook al 'n volk van ʼn hongerdood gered: die manna waarvan daar in die Bybel gepraat word (tydens die tog van die Israeliete) was waarskynlik die eetbare korsmos Lecanora esculenta. Hierdie eetbare spesie kom in Suidoos-Asië en Noord-Afrika algemeen voor. Dit het 'n wit tot grys kleur en groei op die rotsagtige grond in Mesopotamië, Anatolië, aan die rand van die Sahara en in Iran. Parmelia conspersa word deur die Pondo's en Xhosas in Suid-Afrika as middel teen geslagsiektes en slangbyt gebruik.

Galery

• 
  Dié korsmos groei soos ’n takkerige klein struik sonder blare.
• 
  ’n Blaaragtige korsmos op ’n boomtak.
• 
  Dié korsmos lyk soos ’n oranje kors op ’n klip.
• 
  ’n Korsmos wat van binne af buitentoe uitwaaier.
• 
  Dié korsmos het ’n gelatienvoorkoms sonder enige struktuur.

Kyk ook

• Horingblad (afdeling Anthocerotophyta)
• Blaarmos (afdeling Bryophyta)
• Lewermos (afdeling Marchantiophyta, ook Hepaticophyta genoem)

Bron

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409567 band

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Korsmos.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia